Υποβλήθηκε από fatsimare την Πέμ, 22/12/2016 - 23:30. Δείτε και άλλα θέματα στην ενότητα:
Τρίκκα, Τρίκκη, Τριόκαλα, Τίρχαλα, Τρικόλ, Τρίκκαλα, Τρίκαλα.
Σχετικά με την προέλευση του ονόματος της πόλης μας. Ποιό είναι το σωστό;
- Το όνομα Τ ρ ί κ α λ α συναντάται σήμερα σε τρεις ξεχωριστές περιοχές της Ελλάδας.
- Πρώτος ο Όμηρος αναφέρει την πόλη ως Τ ρ ί κ κ η και Τ ρ ί κ η.
- Η πόλη έως τον 6. αι. αναφέρεται αποκλειστικά ως Τρίκκα και Τρίκκη.
- Κατά τον A. Fick η ονομασία Τ ρ ί κ κ η προέρχεται από συγκοπή ενός αρχαιότερου τύπου Τρικάρανος.
- Ό Α. Χατζής θεωρεί το αρχαίο όνομα Τρίκκη ως συγκοπή ενός αρχαιότερου τύπου Τ ρ ί κ α λ ος.
- Κατά τον Γ. Παπαγεωργίου - Εράλδυ το όνομα Τ ρ ί κ α λ λ α συνδέεται και με το όνομα της σικελικής πόλης Τ ρ ί κ α λ α (τα)
Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ
Τρίκκα, Τρίκκη, Τριόκαλα, Τίρχαλα, Τρικόλ, Τρίκκαλα, Τρίκαλα.
Σχετικά με την προέλευση του ονόματος της πόλης μας. Ποιό είναι το σωστό;
- Το όνομα Τ ρ ί κ α λ α συναντάται σήμερα σε τρεις ξεχωριστές περιοχές της Ελλάδας.
- Πρώτος ο Όμηρος αναφέρει την πόλη ως Τ ρ ί κ κ η και Τ ρ ί κ η.
- Η πόλη έως τον 6. αι. αναφέρεται αποκλειστικά ως Τρίκκα και Τρίκκη.
- Κατά τον A. Fick η ονομασία Τ ρ ί κ κ η προέρχεται από συγκοπή ενός αρχαιότερου τύπου Τρικάρανος.
- Ό Α. Χατζής θεωρεί το αρχαίο όνομα Τρίκκη ως συγκοπή ενός αρχαιότερου τύπου Τ ρ ί κ α λ ος.
- Κατά τον Γ. Παπαγεωργίου - Εράλδυ το όνομα Τ ρ ί κ α λ λ α συνδέεται και με το όνομα της σικελικής πόλης Τ ρ ί κ α λ α (τα)
Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ
ΤΟΥ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΥ ΟΡΟΥ ΤΡΙΚΑΛΑ
X. Π. ΣΥΜΕΩΝΙΔΗ *
Αφορμή στη μελέτη τούτη έδωσε η ερμηνεία του ονόματος Τρίκαλα της Θεσσαλικής πόλης, που απασχόλησε έως σήμερα αρκετούς ερευνητές.
Εν τούτοις καμιά απο τις ετυμολογίες που προτάθηκαν δεν ικανοποιεί απόλυτα.
Ό Κ. Άμαντος εκφράζει την άποψη ότι η ονομασία Τ ρ ί κ α λ α είναι υποκοριστικός τύπος του αρχαίου ονόματος της πόλης με την υποκοριστική κατάληξη - ά-λ ι ο ν, - α λ ο ν 1.
Αλλά στην περίπτωση αυτή μας μένει ανεξήγητος ο λόγος για τον οποίο υποκορίστηκε μια ολόκληρη πόλη, αφού τα Τρίκαλα κατά τους μέσους χρόνους εξακολουθούσαν, συνεχίζοντας την παράδοση της αρχαίας Τρίκκης, να ακμάζουν και να αποτελούν μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Θεσσαλίας 2.
Ό Α. Χατζής θεωρεί το αρχαίο όνομα Τρίκκη ως συγκοπή ενός αρχαιότερου τύπου Τρίκαλος, που ήταν αρχικά επίθετο της Αρτέμιδας και κατόπιν δόθηκε και στην πόλη που προστάτευε η θεά.
Ο ακέραιος τύπος Τρίκαλος διατηρήθηκε στο στόμα του λαού και μεταβλήθηκε τελικά σε Τρίκαλα 3.
Το επίθετο όμως Τρίκαλος πολύ ώραιος είναι μεσαιωνικό και μάλιστα μαρτυρείται γραπτώς, καθώς παρατηρεί ο Fr. Dolger, μόνον απο το έτος 1583 και εξής.
Οπωσδήποτε η χρήση « τρίκαλος = τρίς καλός» είναι μεσαιωνική και ήταν άδυνατο να αποδοθή το επίθετο σε πρόσωπο κατά τους αρχαίους χρόνους.
Ο Α. Κεραμόπουλος έχει τη γνώμη ότι η μεταβολή του αρχαίου ονόματος Τρίκκη ή Τρίκκα κατά τη θεσσαλική προφορά όφείλεται στη μεσολάβηση των Ιλλυριών μισθοφόρων του Βυζαντίου.
Οι Ιλλυριοί, που στη γλώσσα τους επέτασσαν το άρθρο των λέξεων, ήταν υποχρεωμένοι να συνεννοούνται με τους συστρατιώτες τους στην έπίσημη γλώσσα του κράτους, που λίγο γνώριζαν.
Επειδή όμως στη Λατινική η αντωνυμία ίlle, ίlla, i l-l u d υποκαθιστά κατά κάποιο τρόπο το άρθρο που της λείπει, οι Ιλλυριοί εκφωνούσαν την πόλη Τ r i c c a i l - l a, απ’ όπου Triccala,
Τ ρ ί κ κ α λ α 4.
Και η ερμηνεία αυτή δεν φαίνεται πειστική 5.
H μεταβολή Τ ρ ί κ κ η - Τρίκαλα νομίζω πως πρέπει να εξηγηθή μέσα στην ελληνική γλώσσα και όχι με την επίκληση ξένων γλωσσικών στοιχείων.
Τέλος κατά τον Γ. Παπαγεωργίου - Εράλδυ το όνομα Τ ρ ί κ α λ λ α (έτσι κατά την ερμηνεία του Παπαγ.) πρέπει να συνδεθή με το όνομα της σικελικής πόλης Τ ρ ί κ α λ α (τα), που προέρχεται από λέξη σικελική συγγενή πρός το λατινικό Tricollis "Τρίλοφος”·
Οι Κουτσόβλαχοι, που ως σήμερα ονομάζουν την πόλη Τ ρ ι κ ό λ λ’, πρέπει να έχουν μεταφέρει το όνομα από τη Σικελία στη Θεσσαλία δεδομένου ότι κατάγονται από τη Σικελία 6.
Σχετικά με τη γνώμη αυτή παρατηρούμε ότι πράγματι τα Σικελικά Τρίκαλα έχουν ετυμολογική σχέση, καθώς θα δούμε παρακάτω, με τα Τρίκαλα της Θεσσαλίας, αλλά η συσχέτιση αυτή δεν μπορεί να οδηγήση στο συμπέρασμα ότι οι Κουτσόβλαχοι έχουν αρχική τους κοιτίδα τή Σικελία.
Ο τύπος Τ ρ ι κ ό λ λ’ φαίνεται να είναι φωνητική προσαρμογή του ελληνικού ονόματος Τρίκαλα η ίσως ένας νέος βλάχικος τύπος — ανεξάρτητος από τον έλληνικό — τον οποίο δημιούργησαν οι Βλάχοι παρατηρώντας τη θέση της πόλης (βλ.σημ. 42).
Πρώτος ο Όμηρος αναφέρει την πόλη ως Τρίκκη (Β 729) και Τρίκη (Δ 202).
Με τον τύπο αυτό μνημονεύουν την πόλη και οι λοιποί συγγραφείς έως τον 6. μ.Χ. αιώνα 7.
Κατά τους λοιπούς αιώνες δεν υπάρχει καμμιά μνεία της πόλης.
Ο νέος τύπος Τρίκαλα (με ένα κ) εμφανίζεται ξαφνικά τον 11ο και 12ο αι. στην Άννα Κομνηνή 8 και τον Τζέτζη 9.
Αυτό το παρατηρεί ήδη ο Ευστάθιος, που σχολιάζοντας την Ιλιάδα σημειώνει: «Τρίκκη δε πόλις Θεσσαλίας, από Τρίκκης θυγατρός μεν Πηνειού ποταμού, γυναικός δε Υψέως.
Ταύτην Τρίκκαλα τινές φασιν άρτι καλείσθαι, οι δε παλαιοί Τρίκαλα ούδετέρως δι ενός κ πόλιν Σικελίας ιστορούσι» 10.
Το γεγονός ότι ο Ευστάθιος γράφει, αντίθετα με την Κομνηνή και τον Τζέτζη, το Θεσσαλική πόλη με δύο κ δείχνει ότι ο ονομαστός μητροπολίτης και λόγιος παράγει τον νεώτερο τύπο Τρίκαλα από την αρχαία Τρίκκη.
Ο Κεκαυμένος 11 παραδίδει το εθνικό της πόλης Τρικαλίτης.
Κατά τον A. Fick η ονομασία Τρίκκη προέρχεται από συγκοπή ενός αρχαιότερου τύπου Τρικάρανος (ενν. πόλις) 12 η έχει σχέση με τη «γλώσσα» του Ησυχίου «τρίκκος- ορνιθάριον, (ο) και βασιλεύς υπό Ηλείων».
Η πρώτη εκδοχή φαίνεται να ανταποκρίνεται στήν πραγματικότητα κι αυτή δέχεται ως όρθή και ο Fr. Stahlin 13.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1 έως 12
1. Κ. Άμάντου. Γλωσσικά εκ Χίου Λαογραφία 7 (1923) 345.
2.Ο Μ. Vasmer, Die Slaven in Griechenland, Berlin 1941, σ. 98 παρατηρεί ότι οι Έλληνες λόγιοι συνδέουν το νεώτερο όνομα Τρίκ(κ)αλα με το αρχαίο Τρίκκη, χωρίς όμως να δίνουν μια ικανοποιητική εξήγηση για την κατάληξη του ονόματος.
3. Α. Χατζή, Τρίκαλος-Τρίκκη. Επιστ. Επετηρίς Φιλοσ. Σχ. Παν.Αθηνών, τομ. 3 (1940), σ. 53-71.
Η μελέτη αυτή δεν μου ήταν προσιτή· το περιεχόμενό της μου είναι γνωστό από δεύτερη πηγή και ιδίως από την κρίση του Fr. Dolger, Byzant. Zeilschrift 41 (1941) 273.
Επίσης δεν μπόρεσα να δω ό,τι δημοσίευσε ο ίδιος συγγραφέας με τίτλο «Τρίκκη-Τρίκαλα» στην εφημερίδα των Τρικάλων «Θάρρος» της 5. καί 7. Ιουνίου 1943.
4. Α. Κεραμοπούλου, Τρίκκαλα, αρματουλοί, Βλάχοι. Πρακτ. Ακαδ. Αθηνών 28 (1953) 250 έξ.
5. Η άποψη αυτή του Α. Κεραμοπούλου θυμίζει την έτυμολογία τοϋ Θεοδ. Σαράντη, που παράγει το όνομα της πόλης από το βλάχικο «mi duk Τρικκό-λη=πηγαίνω εις την Τρίκκην».
Η γνώμη αυτή φιλοξενείται στου Γ. Παπαγεωργίου - Εράλδυ, τα γενέθλια του Τρίκαλα, Τρίκκη [=Τρίκαλα] 1943, σ. 2.
6. Τρίκκη-Τρικόλλ’- Τρίκαλλα. «Μετέωρα» 1947, τευχ. I, σ. 27.
Παλαιότερα ο ίδιος συγγραφέας (Η άθάνατος δόξα της πόλεως Τρίκκης - Διάλεξις της 15. Ιανουαρίου 1939) πρότεινε την ερμηνεία από τή βουλγαρική λέξη «Τρικαλό=τροχός, κύκλος» ακολουθώντας τη γνώμη του G. Weigand, Die Aromunen I, 174.
Την άποψη όμως τούτη του Weigand θεωρεί ως άπίθανη ο σλαβολόγος Μ. Vasmer, 6.π. 98.
7. Έτσι γράφουν Τρίκκη ο Στράβωνος, ο Λουκιανός, ο Ησύχιος, ο Αθήναιος, ο Στέφανος ο Βυζάντιος, καθώς και ο Ιεροκλής στον «Συνέκδημό» του.
Ο Πτολεμαίος, Γεωγραφική περιήγησις 3, 13, 4, μας δίνει τον τύπο Τρίκκα· τον ίδιο τύπο με δύο η με ένα κ βρίσκουμε και σε αρχαία νομίσματα της πόλης.
Απο τους Λατίνους συγγραφείς ο Λίβιος και ο Πλίνιος παραθέτουν 7"π<χα = έλλην. Τρίκκη.
Το όνομα Τρικάττους πού μας δίνει για την πόλη ο Προκόπιος, Περί κτισμάτων 4, 3, διορθώνεται ήδη σε «Τρίκα τους (περιβόλους)». Πβ. την έκδοση του Προκοπίου υπό τον Jac. Haury, Λειψία 1913, τομ. III, 2, σ. 113.
8. Αλεξιάς 5,5 καί 5,7.
9. Χιλιάδες 9, 280.
10. Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα, στ. Β 729. Η πληροφορία του Λεξικού της Σούδας (του 11. αι.) «Σχίσις: η Τρίκκη, κύριον όνομα» είναι ασαφής και πιθανότατα προέρχεται από αντιγραφή παλαιότερης πηγής.
11. Στρατηγικόν, σ. 67, στ. 15 (κατά την έκδ. Β. Wassiliewsky-V. Jernstedt, Πετρούπολη 1896): «ήσαν γάρ ποιήσαντες συνωμοσίαν μετά των Βλάχων και Τρικαλιτών» (το χειρόγρ.: των τρικαλίτων).
12. Τέτοιες συγκοπές είναι συνηθισμένο φαινόμενο της αρχαίας Ελληνικής, π.χ. Πολύφας από Πολύφαμος, Ποιάς {Ποιάνθης, Υψώ {Υψιπύλη, Φυλάς (Φυλοδάμας, Χάλκων {Χαλκάδων κ.ά. Βλ. Α. Fick-F. Bechtel, Die griechischen Personennamen, Gottingen 1894, σ. 374, 375, 377.
13. Das hellenische Thessalien, Stuttgart 1924, σ. 119 έξ.
Η τοποθεσία της αρχαίας πόλης
Πράγματι η τοποθεσία της αρχαίας πόλης, που ήταν κτισμένη στους πρόποδες των τελευταίων λόφων του ορεινού βραχίονα που κατεβαίνει από τα Χάσια και προχωρεί προς τη θεσσαλική πεδιάδα, φαίνεται να δικαιολογεί την ονομασία αυτή.
Ένα βουνό Τρικάρανον αναφέρει ο Ξενοφώντας στα Ελληνικά 7, 2, 1.
Η Τρικαρηνία ήταν πόλη του Πόντου κατά τον Παλαίφατο, Περί απίστων, κεφ. 25, 2, και τρικάρηνος η τρίκρανος είναι κοινό επίθετο της αρχαίας Ελληνικής.
Το όνομα Τ ρ ί κ α λ αΠαρουσιάζεται σήμερα σε τρεις ξεχωριστές περιοχές της Ελλάδας.
Eκτός από τα Θεσσαλικά Τρίκαλα έχουμε ένα χωριό Τρίκαλα στην Κορινθίακι άλλο ένα στην επαρχία Ημαθίας 14.
Τρίκαλα Κορινθίας
Τα Τρίκαλα της Κορινθίας είναι ένα μεγάλο ορεινό χωριό. Βρίσκεται πάνω στις πιο ψηλές βορειοανατολικές βουνοπλαγιές της Ζήρειας (Κυλλήνης) σε ύψος 1030 μ. και διαιρείται σε τρεις συνοικίες με συνολικό πληθυσμό 760 κατοίκων κατά την απογραφή τοϋ 1951.
Κάτω από το χωριό ανοίγεται μια βαθύτατη χαράδρα, όπου έχει τη λεκάνη της απορροής του ο Τρικαλίτικος ποταμός, ο αρχαίος Σύς η Σύθας. Τον περασμένο αιώνα οι τρεις συνοικίες αποτελούσαν την πρωτεύουσα του δήμου Τρικάλων, που είχε 5.880 κατοίκους κατά τον Α. Μηλιαράκη 15.
Ο ίδιος συγγραφέας σημειώνει ως ανατολικά όρια του δήμου Τρικάλων τον αρχαίο δήμο Πελλήνης και τον δήμο της Σικυώνας (σήμερα Ξυλόκαστρο).
Ο Τρικαλίτικος ποταμός χωρίζει τον δήμο Τρικάλων από τον δήμο της Σικυώνας.
Τα κορινθιακά Τρίκαλα πιστεύω ότι οφείλουν το όνομά τους στο αρχαίο όρος της Κορινθίας Τρικάρανον, που αναφέρει ο Ξενοφώντας στα Ελληνικά 7, 2, 1, 5.11.13 καί 7, 4, 11.
Κατά τον Ξενοφώντα το Τρικάρανον βρίσκεται πάνω από το Ήραιον, την ακρόπολη της αρχαίας πόλης Φλιούς, στον δρόμο που οδηγεί από την Σικυώνα στον Φλιούντα. Από το Τρικάρανον περνούν οι Σικυώνιοι και οι σύμμαχοί τους για να προσβάλουν τον Φλιούντα.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες του Ξενοφώντα ορίζεται σήμερα το Τρικάρανον ως η οροσειρά που βρίσκεται ανατολικά και βόρεια πάνω από την αρχαία πόλη Φλιούς, δηλαδή ο Φλιούς βρισκόταν στη νότια παραφυάδα του όρους που καταλήγει σήμερα στην κορυφή του Προφήτη Ηλία (ύψος 730 μ.) 16.
Για την ταύτιση του αρχαίου όρους με το σημερινό βουνό δεν χωρεί, κατά τον Ernst Meyer, αρθρογράφο της Εγκυκλοπαίδειας, καμιά αμφιβολία, γιατί για την ταύτιση αυτή, κοντά στις πολυάριθμες πληροφορίες του Ξενοφώντα, συνηγορεί και τό γεγονός ότι το βουνό αυτό σήμερα παρουσιάζει πράγματι τρεις άποστομωμένες κορυφές 17.
Ένα συγκριτικό βλέμμα στον αρχαίο και τον νέο χάρτη της Κορινθίας δείχνει ότι το χωριό Τρίκαλα βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το αρχ. Τρικάρανον. Πρέπει λοιπόν να πιστέψουμε ότι το Τρικάρανον, αν δεν ταυτίζεται ακριβώς με τα Τρίκαλα, άφησε τουλάχιστον το όνομά του στο ορεινό χωριό τής Κορινθίας, γιατί, καθώς είναι φυσικό, ούτε με μεγάλη ακρίβεια μπορεί νά τοποθετήση κανείς σήμερα ένα αρχαίο βουνό ούτε και είναι γνωστό πόση ακριβώς έκταση ορεινή εκάλυπτε το όρος Τρικάρανον 18.
Ο τύπος Τρικάρανον εξελίχτηκε σε Τρίκαλα ως εξής.
Ο Στέφανος ο Βυζάντιος αναφέρει το φρούριο και συνεπώς και το βουνό με τον τύπο Τρικάρανον και Τρικάρανα (τα)· «Τρικάρανον, φρούριον της Φλιασίας. Θεόπομπος πεντηκοστά) πέμπτω. το εθνικόν Τρικαρανεύς ως Τρικολωνεύς, της αυτής χώρας αμφότερα».
Από τα χειρόγραφα με τα όποια μας παραδίδεται το έργο του Στεφάνου ο κώδικας X αναφέρει τον πληθυντικό τύπο Τρικάρανα, ενώ ο κώδικας Μ σημειώνει Τρικάρανον.
Κατά την έναλλαγή στη χρήση των ισοδύναμων όρων το όρος και τα όρη ήταν εύκολη η μεταβολή: το όρος Τρικάρανον = τα όρη Τρικάρανον) τα όρη Τρικάρανα η τα Τρικάρανα όρ. η 19.
* Ο τύπος Τρικάρανα (τα) με απλολογία εξελίχτηκε σε Τ ρ ί κ α ρ α (τα) 20 - πράγματι Τ ρ ί κ α ρ α στη θέση του Τρικάρανα σημειώνει ο κώδικας Α. Τρίκαραν ο RV. Τέλος τα Τρίκαρα με ανομοίωση τών δύο ρ μας έδωσαν τα Τρίκαλα 21.
Δεν μένει καμιά αμφιβολία λοιπόν ότι ο νεοελληνικός τύπος Τρίκαλα διέσωσε το όνομα του αρχαίου Τρικαράνου όρους.
Φαίνεται ότι και το όνομα Τρίκαλα της Θεσσαλικής πόλης προέρχεται από έναν αρχαίο η και μεσαιωνικό — για το ζήτημα τούτο γίνεται ειδικός λόγος παρακάτω — τύπο Τρικάρανον η Τρικάρανος 22.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 14 - 22
14. Ο John Chadwick στο βιβλίο του The dechipherment of Linear B (ελληνική μετάφραση άπο τον Δ. Τζωρτζίδη με τον τίτλο «Γραμμική Β η πρώτη ελληνική γραφή», Αθήνα 1962, σ. 114) μιλώντας για τη γεωγραφική έξάπλωση των τοπωνυμίων της ίδιας προέλευσης παρατηρεί ότι δύο τουλάχιστον Τρίκαλα υπάρχουν σήμερα στήν Ελλάδα. Ως δεύτερα Τρίκαλα εννοεί προφανώς τα Τρίκαλα της Κορινθίας, που είναι περισσότερο γνωστά.
15. Γεωγραφία πολιτική νέα καί αρχαία του νομού Άργολίδος και Κορινθίας. 1886, σ. 119 έξ.
16. Βλ. Pauly-Wissowa-Kroll, Realencyclopadie der klassischen Altertumswissenschaft, λ. Trikaranon.
17. Οι Αργείοι κατά το διάστημα της διαμάχης τους με τους Φλιασίους έκτισαν ένα φρούριο Τρικάρανον πάνω στο ομώνυμο βουνό.
Το φρούριο τούτο ο Δημοσθένης, υπέρ Μεγαλοπολιτών 16, αναγνωρίζει ως κτήση των Αργείων.
Ο Αρποκρατίων και τό Λεξικό της Σούδας ακολουθώντας τον Δημοσθένη ορίζουν το Τρικάρανον ως φρούριο του Άργους.
Τελικά φαίνεται πως ο Φίλιππος διευθέτησε τη διαφορά Άργείων και Φλιασίων δίνοντας το φρούριο στους τελευταίους, που ήταν και οι νόμιμοι δικαιούχοι.
18. Επιθυμώ να σημειώσω ότι τα Τρίκαλα θα μπορούσαν κάλλιστα να πάρουν το όνομά τους από το απέναντί τους Τρικάρανον, φαινόμενο συχνό στην ονομασία τόπων.
Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό για την περίπτωση αυτή χωρίο από τόν Μελέτιο, Γεωγραφία παλαιά και νέα, Βενετία 18Θ72, τ. 2., σ. 454, όπου γίνεται λόγος για την προέλευση του ονόματος του χωριού Τρίκερι (μεσαίων. Τρικέρη, η) στον Βόλο: «επάνω εις το Αιάντειον ακρωτήριον κειται η κωμόπολις Τρικέρη λεγομένη, την ονομασίαν έχουσα εκ της αντικρύ αυτής κειμένης νήσου ενδον του Κόλπου, της οποίας τα τρία ακρωτήρια ίστανται ωσάν τρία κέρατα».
19. Οπωσδήποτε η τροπή του ενικού σε πληθυντικό αριθμό είναι πολύ συνηθισμένη στα τοπωνύμια και στην περίπτωση τη δική μας αρκούσε μια εμπρόθετη εκφορά του τοπωνυμίου για να την επιφέρη: εις τα Τρικαράνου (ενν. τα μέρη, πβ. στο Χρονικό του Μορέως «τα μέρη των Κρεστένων» κ.ά.)) εις τα Τρικάρανα. Πβ. και το όνομα της Επιδαύρου στα χρόνια του μητροπολίτου Μελετίου, Γεωγραφία 2,430· «η Επίδαυρος ... και κοινώς τώρα Επίδαυρα».
20. Γνωστά παραδείγματα απλολογίας από την αρχαία ελληνική είναι τα τριακάς (τριακοντάς, τέτραχμον (τετράδραχμον, κιόκρανον (κιονόκρανον, ωλέκρανον {ωλενόκρανον, Απολλοφάνης (Απολλωνοφάνης, Πλεισθένης (Πλειστοσθένης κ.ά., Ε. Schwyzer, Griechische Grammatik I, 262 έξ. Ανάλογα μεσαιωνικά και νεοελληνικά παραδείγματα βλ. στου Γ. Χατζιδάκι, ΜΝΕ I, 323 έξ.
21. Για την ανομοίωση ρ:ρ) ρ:λ στην αρχαία ελληνική πβ. μορμορύτω) μορμορύττω, Φρασιηρίδης) Φρασιηλίδης, Κέρβερος) Κέρβελος κ.ά., Schwyzer, Griech. Gramm. I, 258.
Άφθονα είναι τα άνάλογα νεοελληνικά παραδείγματα όπου όμως γίνεται συνήθως ανομοίωση του πρώτου ρ: άροτρον) αλέτρι, αριστερά) αλιστερά, κριάριν) κλιάριν (στήν Κύπρο), μάραθρον) μάλαθρον. παρηγοριά) παληγορία, γρήγορος) γλήγορος κ.ά., βλ. Γ. Χατζιδάκι, ΜΝΕ I, 328 έξ.
Και στην άρχαία Έλληνική είναι περισσότερα τα παραδείγματα στα οποια έχουμε ανομοίωση του πρώτου ρ.
Στην περίπτωση του Τρίκαρα) Τρίκαλα έγινε η ανομοίωση του δεύτερου ρ, γιατί ήταν αισθητή στον λαό η σχέση του πρώτου συνθετικού του τοπωνυμίου με το τρεις, τρία.
22. Ό Μ. Vasmer, δ.π. σ. 125, παρατηρεί ότι τα Κορινθιακά και τα Θεσσαλικά Τρίκαλα σχετίζονται οπωσδήποτε ετυμολογικά μεταξύ τους.
Η αρχαία Τ ρ ί κ κ η, τα σημερινά Τρίκαλα
«Η αρχαία πόλις Τρίκκη ήτο οικοδομημένη εις την αριστεράν όχθην του Ληθαίου ποταμού και εξετείνετο μάλλον κατά την φοράν της τριλόφου εξάρσεως, αρχομένη από βορρά, όπου δια μέσου του κάτωθεν της σημερινής «ντάπιας» του Προφήτου Ηλία λατομείου διέρχεται καί αρχαίον υδραγωγείον, ηκολούθει δε τας υπωρείας των λόφων τούτων μέχρι της σημερινής θέσεως Παλιοσάραγο.
Έως εκεί ακριβώς διήκει και το αρχαίον υδραγωγείον, το οποίον αργότερον έφθασε μέχρι της θέσεως "Επτά Κανάλια".
Το ότι εκεί εξετείνετο η αρχαία Τρίκκη μαρτυρείται και εκ των εις τας παρυφάς των λόφων κατακεχωσμένων κιόνων και τειχών, τα οποία μέχρι προ ολίγων ετών ήσαν αποκεκαλυμμένα».
Ότι η άρχαία πόλη βρισκόταν στα βόρεια της σημερινής πιστοποιεί και ο Ιωάννης Αναστασίου Λεονάρδος ο Άμπελακιώτης, Χωρογραφία τής Θεσσαλίας, εν Πέστη Ουγγαρίας 1836, σ. 68: «Βορείως από την σημερινήν πόλιν βλέπομεν ίχνη της παλαιάς Τρίκκης, όπου ήτον το πάλαι και ίερόν του Ασκληπιού».
Η αρχαία Τ ρ ί κ κ η, ιδρυμένη κατά τον Στράβωνα 14, 647 στην αριστερή όχθη του ποταμού Ληθαίου (σήμερα Τρικαλίτικου, που διασχίζει τήν πόλη), παραποτάμου τοϋ Πηνειού, εκτεινόταν κατά μήκος τής τρίλοφης έξαρσης του σημερινού όρους Χάσια.
Τούτο άποδεικνύεται από λείψανα αρχαίων κιόνων και τειχών που βρέθηκαν στις παρυφές των λόφων αυτών 23.
Είναι όμως πολύ φυσικό να ονομασθή Τρικάρανος μια πόλη που βρισκόταν στις υπώρειες τριών λόφων.
Αρχικά Τ ρ ι κ ά ρ α ν ο ν (όρος) ονομαζόταν πιθανότατα η παραπάνω ομάδα των τριών λόφων καί αργότερα Τρικάρανος (πόλις) η ίδια η πόλη.
Και στην περίπτωση της θεσσαλικής πόλης ο τύπος Τρικάρανος (-ον) μας έδωσε νεοελληνικό τύπο Τρίκαλα, αφού προφανώς πέρασε από τις ενδιάμεσες μορφές που συζητήθηκαν μόλις παραπάνω.
...και η περίπτωση των Τ ρ ι κ ά λ ω ν της Ημαθίας
Δυστυχώς δεν είναι εύκολο να βεβαιώσει κανείς αν και τα Τρίκαλα της Ημαθίας, πεδινό χωριό κατ’ αρχήν, οφείλουν το όνομά τους σε τρίλοφη έξαρση του έδάφους.
Τόν περασμένο αιώνα ο Ν. Σχινάς 24 ορίζει το χωριό ως τσιφλίκι πεδινό με 30 οικογένειες χριστιανικές.
Η ίδια δυσκολία παρουσιάζεται και για τη σωστή ερμηνεία του τοπωνυμίου Τ ρ ί κ α λ α που σημειώνει ο Λ. Ζώης 25 ως όνομα τοποθεσίας στήν περιφέρεια του χωρίου Σαρακηνάδο της Ζακύνθου.
Τό τοπωνύμιο μαρτυρείται από το έτος 1664.
Ο Ζώης μας παραδίδει και οικογενειακά ονόματα Τ ρ ι κ ά λ η (από τα 1650) και Τρικαλιώτη, που έπαυσαν να ακούωνται στη Ζάκυνθο ήδη απο τον περασμένο αιώνα.
Ειδικά στην περίπτωση των Τ ρ ι κ ά λ ω ν της Ημαθίας και της Ζακύνθου λείπουν οι μαρτυρίες που θα μπορούσαν να μας βεβαιώσουν αν τα δύο αυτά τοπωνύμια οφείλουν το όνομά τους σε έναν αρχαιότερο τύπο Τρικάρανον, που φαίνεται ότι αποτελούσε ένα συνηθισμένο και ευρύτατα διαδεδομένο στους αρχαίους και μεταγενέστερους χρόνους γεωγραφικό όρο, καθώς θα δούμε παρακάτω, αν είναι απλώς χωριά που αποικίσθησαν σε νεώτερους χρόνους απο πρόσφυγες των θεσσαλικών Τρικάλων 26.
Επειδή τα Τρίκαλα της Ημαθίας βρίσκονται κοντά στην αρχαία πόλη Άλωρο ανάμεσα στους ποταμούς Αλιάκμονα και Άξιό, αξίζει να προσέξουμε το εξής χωρίο του Στράβωνα 7,330, απόσπασμα 20:
«Μετά δε το Δίον αι του Αλιάκμονος εκβολαί - είτα Πύδνα, Μεθώνη, Άλωρος και ο Έρίγων ποταμός και Λουδίας, ο μεν εκ Τρικλάρων ρέων δι’ Ορεστών και τής Πελλαίας, εν αριστερα αφιείς την πόλιν καί συμβάλλων τω Αξιφ· ο δε Λουδίας εις Πέλλαν ανάπλουν έχων σταδίων εκατόν και είκοσι».
Με τη λέξη «Τρικλάρων» πιθανότατα εννοούνται «όρη Τρίκλαρα», αφου είναι γνωστό ότι οι ποταμοί έχουν τις πηγές τους σε βουνά η γενικά σε ψηλά μέρη.
Εξ άλλου στη φράση «εκ Τρικλάρων ρέων» η μετοχή «ρέων» ίσως υποκαθιστα τη λέξη «ορέων»· ήταν δυνατόν όμως και μια γενική «όρέων» μπροστά από τή μετοχή «ρέων» να παραλειφθή.
Αλλά τάχα υπάρχει σχέση ανάμεσα στα Τρίκλαρα και τα Τρίκαλα; Εφ’ όσον ο ποταμός Ερίγων «ρεΐ δι’ Ορεστών», τα Τρίκλαρα πρέπει να βρίσκωνται στην Ορεστίδα η και έξω από τα σύνορά της και συνεπώς αρκετά μακριά από τα Τρίκαλα της Ημαθίας.
Αποκλείεται λοιπόν η άμεση σχέση των Τρικάλων με τα Τρίκλαρα όρη. Εν τούτοις μας ενδιαφέρουν τα Τρίκλαρα ως τοπωνύμιο, που πρέπει να σημειώσουμε οτι μας παραδίδεται μόνο με το παραπάνω χωρίο του Στράβωνα.
Τα Τρίκλαρα πρέπει να προέρχονται από αντίστοιχο τύπο Τρικάρανα) Τρικρανα)* Τ ρ ί κ ρ α ρ α 27
Τρίκλαρα και φαίνεται οτι έχουν έτυμολογική σχέση με την Τρικλαρία Αρτέμιδα, που λατρευόταν κατά τον Παυσανία 7, 19. 22 στην Αχαϊα έξω από την Πάτρα.
Το επίθετο Τρικλαρία εξηγείται σύμφωνα με τις πληροφορίες του Παυσανία «Ιώνων τοις Αρόην και Άνθειαν και Μεσάτιν οικούσιν ην εν κοινώ τέμενος και ναός Αρτέμιδος Τ ρ ι κ λ α ρ ί α ς επίκλησιν» ως όνομα της Αρτέμιδας που προστατεύει τρεις κλάρους, δηλαδή τα τρία παραπάνω πολίσματα, που αργότερα ενώθηκαν και σχημάτισαν την πόλη Πάτρα.
Αν όμως λάβουμε υπ’ όψη μας ότι η γιορτή της Τρικλαρίας Αρτέμιδας γινόταν εδώ κατά τις πληροφορίες του Παυσανία με ανθρωποθυσίες και ότι η Άρτεμη ως κατ’ εξοχήν ορεινή θεότητα λατρευόταν στις κορυφές τών βουνών (πβ. τα επίθετά της Άκρια, Κορυφαία), δεν αποκλείεται να υπολανθάνη στην επίκληση Τρικλαρία της θεάς ένας παλαιότερος τύπος Τρικαρανία, επίθετο της θεάς που λατρευόταν αρχικά πάνω σε βουνό τρίκορφο.
Όταν ξεχάστηκε η αρχική σημασία του επωνύμου της θεάς, συσχετίστηκε τούτο με τη λέξη κλαρος καί ερμηνεύθηκε ως το όνομα της θεάς που προστατεύει τρία πολίσματα 28.
Το αρχαίο επίθετο τρικάρανος η τρικάρηνος "τρίκορφος" φαίνεται ότι χρησιμοποιούνταν ευρύτατα ως γεωγραφικός όρος, ως τοπωνύμιο δηλαδή, όπως ακριβώς ευρύτατος σε χρήση είναι σήμερα ο αντίστοιχος νεοελληνικός όρος Τρίκορφο, που χαρακτηρίζει βουνά η λόφους με τρεις κορυφές η τα χωριά που βρίσκονται στους πρόποδες τους 29.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 23-29
23. Ο Π. Καστριώτης, Το εν Τρίκκη Άσκληπιείον, Αθήνα 1903, σ. 8, υποστήριξε ότι η αρχαία πόλη εκτεινόταν στις νότιες και νοτιοανατολικές πλαγιές της ακρόπολης.
Η γνώμη όμως αυτή αποδεικνύεται σήμερα έσφαλμένη. Για την ακριβή θέση της Τρίκκης πβ. όσα γράφει ό Α. Δ. Μάντζαρης στη ΜΕΕ, τ. 23, σ. 314γ·
24. Οδοιπορικόν Μακεδονίας και Θάσου, Αθήνα 1887, σ. 203.
25. Λεξικόν φιλολογικόν και ιστορικόν Ζακύνθου, Ζάκυνθος 1898, σ. 1155.
26. Ο Ducange στα σχόλιά του στην Αλεξιάδα σημειώνει «Τρίκαλα · urbs ad Strymonem fluvium» και παραπέμπει σε χωρία του Τζέτζη και του Καντακουζηνού, στα οποία γίνεται λόγος για τα Θεσσαλικά Τρίκαλα.
Πιθανότατα συγχέει εδω ο Ducange τον Στρυμόνα με τον Πηνειό - αλλιώς πρέπει να παραδεχθούμε ότι ο Ducange είχε υπ’ όψη του και ένα δεύτερο τοπωνύμιο Τρίκαλα τής Μακεδονίας, οπότε ο άριθμός των νεοελληνικών Τρικάλων ανεβαίνει σέ πέντε.
Βλ. Ducange, In Historiam Commenicam notae historicae et philologicae, σ. 56, στό Corpus Historiae Byzantinae, τομ. XI, Βενετία 1729.
27. Για την εναλλαγή του ν με τα ύγρά λ και ρ βλ. Schyzer, Griech. Gramm. I, 258 έξ. Πβ. και G. Prellwitz, De Dialecto Thessalica, Gbttingen 1885, σ. 35, όπου το όνομα Τρίκκη θεωρείται συντομευμένος τύπος του Τρικάρανος, Τρικόλωνοι η Τρίκλαρος.
28. Αρχαίο επίθετο Τρίκλαρος η Τρίκληρος δεν παραδίδεται απο καμιά άλλη πηγή εκτός από τον Παυσανία, ό.π. Πβ. και το επίθετο του Κερβέρου «τρικάρηνος», που κατά τον Παλαίφατο, Περί άπιστων κεφ. 40, δόθηκε στον Κέρβερο από την πόλη του Πόντου Τρικαρηνία (και όχι επειδή ο Κέρβερος είχε πράγματι τρία κεφάλια).
Ο ίδιος συγγραφέας, κεφ. 25, παρατηρεί ότι και ο πρώην κύριος του Κερβέρου Γηρυόνης κακώς θεωρήθηκε «τρικέφαλος» από παρεξήγηση του επωνύμου του «Τρικάρηνος», δηλωτικού της καταγωγής του από την πόλη Τρικαρηνία.
29. Έτσι σήμερα επτά τουλάχιστον χωριά (στις έπαρχίες Φιλιατών Κομοτηνής, Δωρίδος, Μεσσήνης, Νικοπ.— Πάργας, Γρεβενών, Ναυπακτίας) έχουν το όνομα Τρίκορφο, και άλλα τέσσαρα (στις επαρχίες Ημαθίας, Θεσσαλονίκης, Μεγαλοπόλεως, Καστοριάς) ονομάζονται Τρίλοφο.
Πολύ μεγαλύτερος είναι ο άριθμός των απλών τοποθεσιών με τα δύο αύτά ονόματα.
Από την άρχαία εποχή έχουμε μαρτυρίες για τα
X. Π. ΣΥΜΕΩΝΙΔΗ *
Αφορμή στη μελέτη τούτη έδωσε η ερμηνεία του ονόματος Τρίκαλα της Θεσσαλικής πόλης, που απασχόλησε έως σήμερα αρκετούς ερευνητές.
Εν τούτοις καμιά απο τις ετυμολογίες που προτάθηκαν δεν ικανοποιεί απόλυτα.
Ό Κ. Άμαντος εκφράζει την άποψη ότι η ονομασία Τ ρ ί κ α λ α είναι υποκοριστικός τύπος του αρχαίου ονόματος της πόλης με την υποκοριστική κατάληξη - ά-λ ι ο ν, - α λ ο ν 1.
Αλλά στην περίπτωση αυτή μας μένει ανεξήγητος ο λόγος για τον οποίο υποκορίστηκε μια ολόκληρη πόλη, αφού τα Τρίκαλα κατά τους μέσους χρόνους εξακολουθούσαν, συνεχίζοντας την παράδοση της αρχαίας Τρίκκης, να ακμάζουν και να αποτελούν μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Θεσσαλίας 2.
Ό Α. Χατζής θεωρεί το αρχαίο όνομα Τρίκκη ως συγκοπή ενός αρχαιότερου τύπου Τρίκαλος, που ήταν αρχικά επίθετο της Αρτέμιδας και κατόπιν δόθηκε και στην πόλη που προστάτευε η θεά.
Ο ακέραιος τύπος Τρίκαλος διατηρήθηκε στο στόμα του λαού και μεταβλήθηκε τελικά σε Τρίκαλα 3.
Το επίθετο όμως Τρίκαλος πολύ ώραιος είναι μεσαιωνικό και μάλιστα μαρτυρείται γραπτώς, καθώς παρατηρεί ο Fr. Dolger, μόνον απο το έτος 1583 και εξής.
Οπωσδήποτε η χρήση « τρίκαλος = τρίς καλός» είναι μεσαιωνική και ήταν άδυνατο να αποδοθή το επίθετο σε πρόσωπο κατά τους αρχαίους χρόνους.
Ο Α. Κεραμόπουλος έχει τη γνώμη ότι η μεταβολή του αρχαίου ονόματος Τρίκκη ή Τρίκκα κατά τη θεσσαλική προφορά όφείλεται στη μεσολάβηση των Ιλλυριών μισθοφόρων του Βυζαντίου.
Οι Ιλλυριοί, που στη γλώσσα τους επέτασσαν το άρθρο των λέξεων, ήταν υποχρεωμένοι να συνεννοούνται με τους συστρατιώτες τους στην έπίσημη γλώσσα του κράτους, που λίγο γνώριζαν.
Επειδή όμως στη Λατινική η αντωνυμία ίlle, ίlla, i l-l u d υποκαθιστά κατά κάποιο τρόπο το άρθρο που της λείπει, οι Ιλλυριοί εκφωνούσαν την πόλη Τ r i c c a i l - l a, απ’ όπου Triccala,
Τ ρ ί κ κ α λ α 4.
Και η ερμηνεία αυτή δεν φαίνεται πειστική 5.
H μεταβολή Τ ρ ί κ κ η - Τρίκαλα νομίζω πως πρέπει να εξηγηθή μέσα στην ελληνική γλώσσα και όχι με την επίκληση ξένων γλωσσικών στοιχείων.
Τέλος κατά τον Γ. Παπαγεωργίου - Εράλδυ το όνομα Τ ρ ί κ α λ λ α (έτσι κατά την ερμηνεία του Παπαγ.) πρέπει να συνδεθή με το όνομα της σικελικής πόλης Τ ρ ί κ α λ α (τα), που προέρχεται από λέξη σικελική συγγενή πρός το λατινικό Tricollis "Τρίλοφος”·
Οι Κουτσόβλαχοι, που ως σήμερα ονομάζουν την πόλη Τ ρ ι κ ό λ λ’, πρέπει να έχουν μεταφέρει το όνομα από τη Σικελία στη Θεσσαλία δεδομένου ότι κατάγονται από τη Σικελία 6.
Σχετικά με τη γνώμη αυτή παρατηρούμε ότι πράγματι τα Σικελικά Τρίκαλα έχουν ετυμολογική σχέση, καθώς θα δούμε παρακάτω, με τα Τρίκαλα της Θεσσαλίας, αλλά η συσχέτιση αυτή δεν μπορεί να οδηγήση στο συμπέρασμα ότι οι Κουτσόβλαχοι έχουν αρχική τους κοιτίδα τή Σικελία.
Ο τύπος Τ ρ ι κ ό λ λ’ φαίνεται να είναι φωνητική προσαρμογή του ελληνικού ονόματος Τρίκαλα η ίσως ένας νέος βλάχικος τύπος — ανεξάρτητος από τον έλληνικό — τον οποίο δημιούργησαν οι Βλάχοι παρατηρώντας τη θέση της πόλης (βλ.σημ. 42).
Πρώτος ο Όμηρος αναφέρει την πόλη ως Τρίκκη (Β 729) και Τρίκη (Δ 202).
Με τον τύπο αυτό μνημονεύουν την πόλη και οι λοιποί συγγραφείς έως τον 6. μ.Χ. αιώνα 7.
Κατά τους λοιπούς αιώνες δεν υπάρχει καμμιά μνεία της πόλης.
Ο νέος τύπος Τρίκαλα (με ένα κ) εμφανίζεται ξαφνικά τον 11ο και 12ο αι. στην Άννα Κομνηνή 8 και τον Τζέτζη 9.
Αυτό το παρατηρεί ήδη ο Ευστάθιος, που σχολιάζοντας την Ιλιάδα σημειώνει: «Τρίκκη δε πόλις Θεσσαλίας, από Τρίκκης θυγατρός μεν Πηνειού ποταμού, γυναικός δε Υψέως.
Ταύτην Τρίκκαλα τινές φασιν άρτι καλείσθαι, οι δε παλαιοί Τρίκαλα ούδετέρως δι ενός κ πόλιν Σικελίας ιστορούσι» 10.
Το γεγονός ότι ο Ευστάθιος γράφει, αντίθετα με την Κομνηνή και τον Τζέτζη, το Θεσσαλική πόλη με δύο κ δείχνει ότι ο ονομαστός μητροπολίτης και λόγιος παράγει τον νεώτερο τύπο Τρίκαλα από την αρχαία Τρίκκη.
Ο Κεκαυμένος 11 παραδίδει το εθνικό της πόλης Τρικαλίτης.
Κατά τον A. Fick η ονομασία Τρίκκη προέρχεται από συγκοπή ενός αρχαιότερου τύπου Τρικάρανος (ενν. πόλις) 12 η έχει σχέση με τη «γλώσσα» του Ησυχίου «τρίκκος- ορνιθάριον, (ο) και βασιλεύς υπό Ηλείων».
Η πρώτη εκδοχή φαίνεται να ανταποκρίνεται στήν πραγματικότητα κι αυτή δέχεται ως όρθή και ο Fr. Stahlin 13.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1 έως 12
1. Κ. Άμάντου. Γλωσσικά εκ Χίου Λαογραφία 7 (1923) 345.
2.Ο Μ. Vasmer, Die Slaven in Griechenland, Berlin 1941, σ. 98 παρατηρεί ότι οι Έλληνες λόγιοι συνδέουν το νεώτερο όνομα Τρίκ(κ)αλα με το αρχαίο Τρίκκη, χωρίς όμως να δίνουν μια ικανοποιητική εξήγηση για την κατάληξη του ονόματος.
3. Α. Χατζή, Τρίκαλος-Τρίκκη. Επιστ. Επετηρίς Φιλοσ. Σχ. Παν.Αθηνών, τομ. 3 (1940), σ. 53-71.
Η μελέτη αυτή δεν μου ήταν προσιτή· το περιεχόμενό της μου είναι γνωστό από δεύτερη πηγή και ιδίως από την κρίση του Fr. Dolger, Byzant. Zeilschrift 41 (1941) 273.
Επίσης δεν μπόρεσα να δω ό,τι δημοσίευσε ο ίδιος συγγραφέας με τίτλο «Τρίκκη-Τρίκαλα» στην εφημερίδα των Τρικάλων «Θάρρος» της 5. καί 7. Ιουνίου 1943.
4. Α. Κεραμοπούλου, Τρίκκαλα, αρματουλοί, Βλάχοι. Πρακτ. Ακαδ. Αθηνών 28 (1953) 250 έξ.
5. Η άποψη αυτή του Α. Κεραμοπούλου θυμίζει την έτυμολογία τοϋ Θεοδ. Σαράντη, που παράγει το όνομα της πόλης από το βλάχικο «mi duk Τρικκό-λη=πηγαίνω εις την Τρίκκην».
Η γνώμη αυτή φιλοξενείται στου Γ. Παπαγεωργίου - Εράλδυ, τα γενέθλια του Τρίκαλα, Τρίκκη [=Τρίκαλα] 1943, σ. 2.
6. Τρίκκη-Τρικόλλ’- Τρίκαλλα. «Μετέωρα» 1947, τευχ. I, σ. 27.
Παλαιότερα ο ίδιος συγγραφέας (Η άθάνατος δόξα της πόλεως Τρίκκης - Διάλεξις της 15. Ιανουαρίου 1939) πρότεινε την ερμηνεία από τή βουλγαρική λέξη «Τρικαλό=τροχός, κύκλος» ακολουθώντας τη γνώμη του G. Weigand, Die Aromunen I, 174.
Την άποψη όμως τούτη του Weigand θεωρεί ως άπίθανη ο σλαβολόγος Μ. Vasmer, 6.π. 98.
7. Έτσι γράφουν Τρίκκη ο Στράβωνος, ο Λουκιανός, ο Ησύχιος, ο Αθήναιος, ο Στέφανος ο Βυζάντιος, καθώς και ο Ιεροκλής στον «Συνέκδημό» του.
Ο Πτολεμαίος, Γεωγραφική περιήγησις 3, 13, 4, μας δίνει τον τύπο Τρίκκα· τον ίδιο τύπο με δύο η με ένα κ βρίσκουμε και σε αρχαία νομίσματα της πόλης.
Απο τους Λατίνους συγγραφείς ο Λίβιος και ο Πλίνιος παραθέτουν 7"π<χα = έλλην. Τρίκκη.
Το όνομα Τρικάττους πού μας δίνει για την πόλη ο Προκόπιος, Περί κτισμάτων 4, 3, διορθώνεται ήδη σε «Τρίκα τους (περιβόλους)». Πβ. την έκδοση του Προκοπίου υπό τον Jac. Haury, Λειψία 1913, τομ. III, 2, σ. 113.
8. Αλεξιάς 5,5 καί 5,7.
9. Χιλιάδες 9, 280.
10. Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα, στ. Β 729. Η πληροφορία του Λεξικού της Σούδας (του 11. αι.) «Σχίσις: η Τρίκκη, κύριον όνομα» είναι ασαφής και πιθανότατα προέρχεται από αντιγραφή παλαιότερης πηγής.
11. Στρατηγικόν, σ. 67, στ. 15 (κατά την έκδ. Β. Wassiliewsky-V. Jernstedt, Πετρούπολη 1896): «ήσαν γάρ ποιήσαντες συνωμοσίαν μετά των Βλάχων και Τρικαλιτών» (το χειρόγρ.: των τρικαλίτων).
12. Τέτοιες συγκοπές είναι συνηθισμένο φαινόμενο της αρχαίας Ελληνικής, π.χ. Πολύφας από Πολύφαμος, Ποιάς {Ποιάνθης, Υψώ {Υψιπύλη, Φυλάς (Φυλοδάμας, Χάλκων {Χαλκάδων κ.ά. Βλ. Α. Fick-F. Bechtel, Die griechischen Personennamen, Gottingen 1894, σ. 374, 375, 377.
13. Das hellenische Thessalien, Stuttgart 1924, σ. 119 έξ.
Η τοποθεσία της αρχαίας πόλης
Πράγματι η τοποθεσία της αρχαίας πόλης, που ήταν κτισμένη στους πρόποδες των τελευταίων λόφων του ορεινού βραχίονα που κατεβαίνει από τα Χάσια και προχωρεί προς τη θεσσαλική πεδιάδα, φαίνεται να δικαιολογεί την ονομασία αυτή.
Ένα βουνό Τρικάρανον αναφέρει ο Ξενοφώντας στα Ελληνικά 7, 2, 1.
Η Τρικαρηνία ήταν πόλη του Πόντου κατά τον Παλαίφατο, Περί απίστων, κεφ. 25, 2, και τρικάρηνος η τρίκρανος είναι κοινό επίθετο της αρχαίας Ελληνικής.
Το όνομα Τ ρ ί κ α λ αΠαρουσιάζεται σήμερα σε τρεις ξεχωριστές περιοχές της Ελλάδας.
Eκτός από τα Θεσσαλικά Τρίκαλα έχουμε ένα χωριό Τρίκαλα στην Κορινθίακι άλλο ένα στην επαρχία Ημαθίας 14.
Τρίκαλα Κορινθίας
Τα Τρίκαλα της Κορινθίας είναι ένα μεγάλο ορεινό χωριό. Βρίσκεται πάνω στις πιο ψηλές βορειοανατολικές βουνοπλαγιές της Ζήρειας (Κυλλήνης) σε ύψος 1030 μ. και διαιρείται σε τρεις συνοικίες με συνολικό πληθυσμό 760 κατοίκων κατά την απογραφή τοϋ 1951.
Κάτω από το χωριό ανοίγεται μια βαθύτατη χαράδρα, όπου έχει τη λεκάνη της απορροής του ο Τρικαλίτικος ποταμός, ο αρχαίος Σύς η Σύθας. Τον περασμένο αιώνα οι τρεις συνοικίες αποτελούσαν την πρωτεύουσα του δήμου Τρικάλων, που είχε 5.880 κατοίκους κατά τον Α. Μηλιαράκη 15.
Ο ίδιος συγγραφέας σημειώνει ως ανατολικά όρια του δήμου Τρικάλων τον αρχαίο δήμο Πελλήνης και τον δήμο της Σικυώνας (σήμερα Ξυλόκαστρο).
Ο Τρικαλίτικος ποταμός χωρίζει τον δήμο Τρικάλων από τον δήμο της Σικυώνας.
Τα κορινθιακά Τρίκαλα πιστεύω ότι οφείλουν το όνομά τους στο αρχαίο όρος της Κορινθίας Τρικάρανον, που αναφέρει ο Ξενοφώντας στα Ελληνικά 7, 2, 1, 5.11.13 καί 7, 4, 11.
Κατά τον Ξενοφώντα το Τρικάρανον βρίσκεται πάνω από το Ήραιον, την ακρόπολη της αρχαίας πόλης Φλιούς, στον δρόμο που οδηγεί από την Σικυώνα στον Φλιούντα. Από το Τρικάρανον περνούν οι Σικυώνιοι και οι σύμμαχοί τους για να προσβάλουν τον Φλιούντα.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες του Ξενοφώντα ορίζεται σήμερα το Τρικάρανον ως η οροσειρά που βρίσκεται ανατολικά και βόρεια πάνω από την αρχαία πόλη Φλιούς, δηλαδή ο Φλιούς βρισκόταν στη νότια παραφυάδα του όρους που καταλήγει σήμερα στην κορυφή του Προφήτη Ηλία (ύψος 730 μ.) 16.
Για την ταύτιση του αρχαίου όρους με το σημερινό βουνό δεν χωρεί, κατά τον Ernst Meyer, αρθρογράφο της Εγκυκλοπαίδειας, καμιά αμφιβολία, γιατί για την ταύτιση αυτή, κοντά στις πολυάριθμες πληροφορίες του Ξενοφώντα, συνηγορεί και τό γεγονός ότι το βουνό αυτό σήμερα παρουσιάζει πράγματι τρεις άποστομωμένες κορυφές 17.
Ένα συγκριτικό βλέμμα στον αρχαίο και τον νέο χάρτη της Κορινθίας δείχνει ότι το χωριό Τρίκαλα βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το αρχ. Τρικάρανον. Πρέπει λοιπόν να πιστέψουμε ότι το Τρικάρανον, αν δεν ταυτίζεται ακριβώς με τα Τρίκαλα, άφησε τουλάχιστον το όνομά του στο ορεινό χωριό τής Κορινθίας, γιατί, καθώς είναι φυσικό, ούτε με μεγάλη ακρίβεια μπορεί νά τοποθετήση κανείς σήμερα ένα αρχαίο βουνό ούτε και είναι γνωστό πόση ακριβώς έκταση ορεινή εκάλυπτε το όρος Τρικάρανον 18.
Ο τύπος Τρικάρανον εξελίχτηκε σε Τρίκαλα ως εξής.
Ο Στέφανος ο Βυζάντιος αναφέρει το φρούριο και συνεπώς και το βουνό με τον τύπο Τρικάρανον και Τρικάρανα (τα)· «Τρικάρανον, φρούριον της Φλιασίας. Θεόπομπος πεντηκοστά) πέμπτω. το εθνικόν Τρικαρανεύς ως Τρικολωνεύς, της αυτής χώρας αμφότερα».
Από τα χειρόγραφα με τα όποια μας παραδίδεται το έργο του Στεφάνου ο κώδικας X αναφέρει τον πληθυντικό τύπο Τρικάρανα, ενώ ο κώδικας Μ σημειώνει Τρικάρανον.
Κατά την έναλλαγή στη χρήση των ισοδύναμων όρων το όρος και τα όρη ήταν εύκολη η μεταβολή: το όρος Τρικάρανον = τα όρη Τρικάρανον) τα όρη Τρικάρανα η τα Τρικάρανα όρ. η 19.
* Ο τύπος Τρικάρανα (τα) με απλολογία εξελίχτηκε σε Τ ρ ί κ α ρ α (τα) 20 - πράγματι Τ ρ ί κ α ρ α στη θέση του Τρικάρανα σημειώνει ο κώδικας Α. Τρίκαραν ο RV. Τέλος τα Τρίκαρα με ανομοίωση τών δύο ρ μας έδωσαν τα Τρίκαλα 21.
Δεν μένει καμιά αμφιβολία λοιπόν ότι ο νεοελληνικός τύπος Τρίκαλα διέσωσε το όνομα του αρχαίου Τρικαράνου όρους.
Φαίνεται ότι και το όνομα Τρίκαλα της Θεσσαλικής πόλης προέρχεται από έναν αρχαίο η και μεσαιωνικό — για το ζήτημα τούτο γίνεται ειδικός λόγος παρακάτω — τύπο Τρικάρανον η Τρικάρανος 22.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 14 - 22
14. Ο John Chadwick στο βιβλίο του The dechipherment of Linear B (ελληνική μετάφραση άπο τον Δ. Τζωρτζίδη με τον τίτλο «Γραμμική Β η πρώτη ελληνική γραφή», Αθήνα 1962, σ. 114) μιλώντας για τη γεωγραφική έξάπλωση των τοπωνυμίων της ίδιας προέλευσης παρατηρεί ότι δύο τουλάχιστον Τρίκαλα υπάρχουν σήμερα στήν Ελλάδα. Ως δεύτερα Τρίκαλα εννοεί προφανώς τα Τρίκαλα της Κορινθίας, που είναι περισσότερο γνωστά.
15. Γεωγραφία πολιτική νέα καί αρχαία του νομού Άργολίδος και Κορινθίας. 1886, σ. 119 έξ.
16. Βλ. Pauly-Wissowa-Kroll, Realencyclopadie der klassischen Altertumswissenschaft, λ. Trikaranon.
17. Οι Αργείοι κατά το διάστημα της διαμάχης τους με τους Φλιασίους έκτισαν ένα φρούριο Τρικάρανον πάνω στο ομώνυμο βουνό.
Το φρούριο τούτο ο Δημοσθένης, υπέρ Μεγαλοπολιτών 16, αναγνωρίζει ως κτήση των Αργείων.
Ο Αρποκρατίων και τό Λεξικό της Σούδας ακολουθώντας τον Δημοσθένη ορίζουν το Τρικάρανον ως φρούριο του Άργους.
Τελικά φαίνεται πως ο Φίλιππος διευθέτησε τη διαφορά Άργείων και Φλιασίων δίνοντας το φρούριο στους τελευταίους, που ήταν και οι νόμιμοι δικαιούχοι.
18. Επιθυμώ να σημειώσω ότι τα Τρίκαλα θα μπορούσαν κάλλιστα να πάρουν το όνομά τους από το απέναντί τους Τρικάρανον, φαινόμενο συχνό στην ονομασία τόπων.
Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό για την περίπτωση αυτή χωρίο από τόν Μελέτιο, Γεωγραφία παλαιά και νέα, Βενετία 18Θ72, τ. 2., σ. 454, όπου γίνεται λόγος για την προέλευση του ονόματος του χωριού Τρίκερι (μεσαίων. Τρικέρη, η) στον Βόλο: «επάνω εις το Αιάντειον ακρωτήριον κειται η κωμόπολις Τρικέρη λεγομένη, την ονομασίαν έχουσα εκ της αντικρύ αυτής κειμένης νήσου ενδον του Κόλπου, της οποίας τα τρία ακρωτήρια ίστανται ωσάν τρία κέρατα».
19. Οπωσδήποτε η τροπή του ενικού σε πληθυντικό αριθμό είναι πολύ συνηθισμένη στα τοπωνύμια και στην περίπτωση τη δική μας αρκούσε μια εμπρόθετη εκφορά του τοπωνυμίου για να την επιφέρη: εις τα Τρικαράνου (ενν. τα μέρη, πβ. στο Χρονικό του Μορέως «τα μέρη των Κρεστένων» κ.ά.)) εις τα Τρικάρανα. Πβ. και το όνομα της Επιδαύρου στα χρόνια του μητροπολίτου Μελετίου, Γεωγραφία 2,430· «η Επίδαυρος ... και κοινώς τώρα Επίδαυρα».
20. Γνωστά παραδείγματα απλολογίας από την αρχαία ελληνική είναι τα τριακάς (τριακοντάς, τέτραχμον (τετράδραχμον, κιόκρανον (κιονόκρανον, ωλέκρανον {ωλενόκρανον, Απολλοφάνης (Απολλωνοφάνης, Πλεισθένης (Πλειστοσθένης κ.ά., Ε. Schwyzer, Griechische Grammatik I, 262 έξ. Ανάλογα μεσαιωνικά και νεοελληνικά παραδείγματα βλ. στου Γ. Χατζιδάκι, ΜΝΕ I, 323 έξ.
21. Για την ανομοίωση ρ:ρ) ρ:λ στην αρχαία ελληνική πβ. μορμορύτω) μορμορύττω, Φρασιηρίδης) Φρασιηλίδης, Κέρβερος) Κέρβελος κ.ά., Schwyzer, Griech. Gramm. I, 258.
Άφθονα είναι τα άνάλογα νεοελληνικά παραδείγματα όπου όμως γίνεται συνήθως ανομοίωση του πρώτου ρ: άροτρον) αλέτρι, αριστερά) αλιστερά, κριάριν) κλιάριν (στήν Κύπρο), μάραθρον) μάλαθρον. παρηγοριά) παληγορία, γρήγορος) γλήγορος κ.ά., βλ. Γ. Χατζιδάκι, ΜΝΕ I, 328 έξ.
Και στην άρχαία Έλληνική είναι περισσότερα τα παραδείγματα στα οποια έχουμε ανομοίωση του πρώτου ρ.
Στην περίπτωση του Τρίκαρα) Τρίκαλα έγινε η ανομοίωση του δεύτερου ρ, γιατί ήταν αισθητή στον λαό η σχέση του πρώτου συνθετικού του τοπωνυμίου με το τρεις, τρία.
22. Ό Μ. Vasmer, δ.π. σ. 125, παρατηρεί ότι τα Κορινθιακά και τα Θεσσαλικά Τρίκαλα σχετίζονται οπωσδήποτε ετυμολογικά μεταξύ τους.
Η αρχαία Τ ρ ί κ κ η, τα σημερινά Τρίκαλα
«Η αρχαία πόλις Τρίκκη ήτο οικοδομημένη εις την αριστεράν όχθην του Ληθαίου ποταμού και εξετείνετο μάλλον κατά την φοράν της τριλόφου εξάρσεως, αρχομένη από βορρά, όπου δια μέσου του κάτωθεν της σημερινής «ντάπιας» του Προφήτου Ηλία λατομείου διέρχεται καί αρχαίον υδραγωγείον, ηκολούθει δε τας υπωρείας των λόφων τούτων μέχρι της σημερινής θέσεως Παλιοσάραγο.
Έως εκεί ακριβώς διήκει και το αρχαίον υδραγωγείον, το οποίον αργότερον έφθασε μέχρι της θέσεως "Επτά Κανάλια".
Το ότι εκεί εξετείνετο η αρχαία Τρίκκη μαρτυρείται και εκ των εις τας παρυφάς των λόφων κατακεχωσμένων κιόνων και τειχών, τα οποία μέχρι προ ολίγων ετών ήσαν αποκεκαλυμμένα».
Ότι η άρχαία πόλη βρισκόταν στα βόρεια της σημερινής πιστοποιεί και ο Ιωάννης Αναστασίου Λεονάρδος ο Άμπελακιώτης, Χωρογραφία τής Θεσσαλίας, εν Πέστη Ουγγαρίας 1836, σ. 68: «Βορείως από την σημερινήν πόλιν βλέπομεν ίχνη της παλαιάς Τρίκκης, όπου ήτον το πάλαι και ίερόν του Ασκληπιού».
Η αρχαία Τ ρ ί κ κ η, ιδρυμένη κατά τον Στράβωνα 14, 647 στην αριστερή όχθη του ποταμού Ληθαίου (σήμερα Τρικαλίτικου, που διασχίζει τήν πόλη), παραποτάμου τοϋ Πηνειού, εκτεινόταν κατά μήκος τής τρίλοφης έξαρσης του σημερινού όρους Χάσια.
Τούτο άποδεικνύεται από λείψανα αρχαίων κιόνων και τειχών που βρέθηκαν στις παρυφές των λόφων αυτών 23.
Είναι όμως πολύ φυσικό να ονομασθή Τρικάρανος μια πόλη που βρισκόταν στις υπώρειες τριών λόφων.
Αρχικά Τ ρ ι κ ά ρ α ν ο ν (όρος) ονομαζόταν πιθανότατα η παραπάνω ομάδα των τριών λόφων καί αργότερα Τρικάρανος (πόλις) η ίδια η πόλη.
Και στην περίπτωση της θεσσαλικής πόλης ο τύπος Τρικάρανος (-ον) μας έδωσε νεοελληνικό τύπο Τρίκαλα, αφού προφανώς πέρασε από τις ενδιάμεσες μορφές που συζητήθηκαν μόλις παραπάνω.
...και η περίπτωση των Τ ρ ι κ ά λ ω ν της Ημαθίας
Δυστυχώς δεν είναι εύκολο να βεβαιώσει κανείς αν και τα Τρίκαλα της Ημαθίας, πεδινό χωριό κατ’ αρχήν, οφείλουν το όνομά τους σε τρίλοφη έξαρση του έδάφους.
Τόν περασμένο αιώνα ο Ν. Σχινάς 24 ορίζει το χωριό ως τσιφλίκι πεδινό με 30 οικογένειες χριστιανικές.
Η ίδια δυσκολία παρουσιάζεται και για τη σωστή ερμηνεία του τοπωνυμίου Τ ρ ί κ α λ α που σημειώνει ο Λ. Ζώης 25 ως όνομα τοποθεσίας στήν περιφέρεια του χωρίου Σαρακηνάδο της Ζακύνθου.
Τό τοπωνύμιο μαρτυρείται από το έτος 1664.
Ο Ζώης μας παραδίδει και οικογενειακά ονόματα Τ ρ ι κ ά λ η (από τα 1650) και Τρικαλιώτη, που έπαυσαν να ακούωνται στη Ζάκυνθο ήδη απο τον περασμένο αιώνα.
Ειδικά στην περίπτωση των Τ ρ ι κ ά λ ω ν της Ημαθίας και της Ζακύνθου λείπουν οι μαρτυρίες που θα μπορούσαν να μας βεβαιώσουν αν τα δύο αυτά τοπωνύμια οφείλουν το όνομά τους σε έναν αρχαιότερο τύπο Τρικάρανον, που φαίνεται ότι αποτελούσε ένα συνηθισμένο και ευρύτατα διαδεδομένο στους αρχαίους και μεταγενέστερους χρόνους γεωγραφικό όρο, καθώς θα δούμε παρακάτω, αν είναι απλώς χωριά που αποικίσθησαν σε νεώτερους χρόνους απο πρόσφυγες των θεσσαλικών Τρικάλων 26.
Επειδή τα Τρίκαλα της Ημαθίας βρίσκονται κοντά στην αρχαία πόλη Άλωρο ανάμεσα στους ποταμούς Αλιάκμονα και Άξιό, αξίζει να προσέξουμε το εξής χωρίο του Στράβωνα 7,330, απόσπασμα 20:
«Μετά δε το Δίον αι του Αλιάκμονος εκβολαί - είτα Πύδνα, Μεθώνη, Άλωρος και ο Έρίγων ποταμός και Λουδίας, ο μεν εκ Τρικλάρων ρέων δι’ Ορεστών και τής Πελλαίας, εν αριστερα αφιείς την πόλιν καί συμβάλλων τω Αξιφ· ο δε Λουδίας εις Πέλλαν ανάπλουν έχων σταδίων εκατόν και είκοσι».
Με τη λέξη «Τρικλάρων» πιθανότατα εννοούνται «όρη Τρίκλαρα», αφου είναι γνωστό ότι οι ποταμοί έχουν τις πηγές τους σε βουνά η γενικά σε ψηλά μέρη.
Εξ άλλου στη φράση «εκ Τρικλάρων ρέων» η μετοχή «ρέων» ίσως υποκαθιστα τη λέξη «ορέων»· ήταν δυνατόν όμως και μια γενική «όρέων» μπροστά από τή μετοχή «ρέων» να παραλειφθή.
Αλλά τάχα υπάρχει σχέση ανάμεσα στα Τρίκλαρα και τα Τρίκαλα; Εφ’ όσον ο ποταμός Ερίγων «ρεΐ δι’ Ορεστών», τα Τρίκλαρα πρέπει να βρίσκωνται στην Ορεστίδα η και έξω από τα σύνορά της και συνεπώς αρκετά μακριά από τα Τρίκαλα της Ημαθίας.
Αποκλείεται λοιπόν η άμεση σχέση των Τρικάλων με τα Τρίκλαρα όρη. Εν τούτοις μας ενδιαφέρουν τα Τρίκλαρα ως τοπωνύμιο, που πρέπει να σημειώσουμε οτι μας παραδίδεται μόνο με το παραπάνω χωρίο του Στράβωνα.
Τα Τρίκλαρα πρέπει να προέρχονται από αντίστοιχο τύπο Τρικάρανα) Τρικρανα)* Τ ρ ί κ ρ α ρ α 27
Τρίκλαρα και φαίνεται οτι έχουν έτυμολογική σχέση με την Τρικλαρία Αρτέμιδα, που λατρευόταν κατά τον Παυσανία 7, 19. 22 στην Αχαϊα έξω από την Πάτρα.
Το επίθετο Τρικλαρία εξηγείται σύμφωνα με τις πληροφορίες του Παυσανία «Ιώνων τοις Αρόην και Άνθειαν και Μεσάτιν οικούσιν ην εν κοινώ τέμενος και ναός Αρτέμιδος Τ ρ ι κ λ α ρ ί α ς επίκλησιν» ως όνομα της Αρτέμιδας που προστατεύει τρεις κλάρους, δηλαδή τα τρία παραπάνω πολίσματα, που αργότερα ενώθηκαν και σχημάτισαν την πόλη Πάτρα.
Αν όμως λάβουμε υπ’ όψη μας ότι η γιορτή της Τρικλαρίας Αρτέμιδας γινόταν εδώ κατά τις πληροφορίες του Παυσανία με ανθρωποθυσίες και ότι η Άρτεμη ως κατ’ εξοχήν ορεινή θεότητα λατρευόταν στις κορυφές τών βουνών (πβ. τα επίθετά της Άκρια, Κορυφαία), δεν αποκλείεται να υπολανθάνη στην επίκληση Τρικλαρία της θεάς ένας παλαιότερος τύπος Τρικαρανία, επίθετο της θεάς που λατρευόταν αρχικά πάνω σε βουνό τρίκορφο.
Όταν ξεχάστηκε η αρχική σημασία του επωνύμου της θεάς, συσχετίστηκε τούτο με τη λέξη κλαρος καί ερμηνεύθηκε ως το όνομα της θεάς που προστατεύει τρία πολίσματα 28.
Το αρχαίο επίθετο τρικάρανος η τρικάρηνος "τρίκορφος" φαίνεται ότι χρησιμοποιούνταν ευρύτατα ως γεωγραφικός όρος, ως τοπωνύμιο δηλαδή, όπως ακριβώς ευρύτατος σε χρήση είναι σήμερα ο αντίστοιχος νεοελληνικός όρος Τρίκορφο, που χαρακτηρίζει βουνά η λόφους με τρεις κορυφές η τα χωριά που βρίσκονται στους πρόποδες τους 29.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 23-29
23. Ο Π. Καστριώτης, Το εν Τρίκκη Άσκληπιείον, Αθήνα 1903, σ. 8, υποστήριξε ότι η αρχαία πόλη εκτεινόταν στις νότιες και νοτιοανατολικές πλαγιές της ακρόπολης.
Η γνώμη όμως αυτή αποδεικνύεται σήμερα έσφαλμένη. Για την ακριβή θέση της Τρίκκης πβ. όσα γράφει ό Α. Δ. Μάντζαρης στη ΜΕΕ, τ. 23, σ. 314γ·
24. Οδοιπορικόν Μακεδονίας και Θάσου, Αθήνα 1887, σ. 203.
25. Λεξικόν φιλολογικόν και ιστορικόν Ζακύνθου, Ζάκυνθος 1898, σ. 1155.
26. Ο Ducange στα σχόλιά του στην Αλεξιάδα σημειώνει «Τρίκαλα · urbs ad Strymonem fluvium» και παραπέμπει σε χωρία του Τζέτζη και του Καντακουζηνού, στα οποία γίνεται λόγος για τα Θεσσαλικά Τρίκαλα.
Πιθανότατα συγχέει εδω ο Ducange τον Στρυμόνα με τον Πηνειό - αλλιώς πρέπει να παραδεχθούμε ότι ο Ducange είχε υπ’ όψη του και ένα δεύτερο τοπωνύμιο Τρίκαλα τής Μακεδονίας, οπότε ο άριθμός των νεοελληνικών Τρικάλων ανεβαίνει σέ πέντε.
Βλ. Ducange, In Historiam Commenicam notae historicae et philologicae, σ. 56, στό Corpus Historiae Byzantinae, τομ. XI, Βενετία 1729.
27. Για την εναλλαγή του ν με τα ύγρά λ και ρ βλ. Schyzer, Griech. Gramm. I, 258 έξ. Πβ. και G. Prellwitz, De Dialecto Thessalica, Gbttingen 1885, σ. 35, όπου το όνομα Τρίκκη θεωρείται συντομευμένος τύπος του Τρικάρανος, Τρικόλωνοι η Τρίκλαρος.
28. Αρχαίο επίθετο Τρίκλαρος η Τρίκληρος δεν παραδίδεται απο καμιά άλλη πηγή εκτός από τον Παυσανία, ό.π. Πβ. και το επίθετο του Κερβέρου «τρικάρηνος», που κατά τον Παλαίφατο, Περί άπιστων κεφ. 40, δόθηκε στον Κέρβερο από την πόλη του Πόντου Τρικαρηνία (και όχι επειδή ο Κέρβερος είχε πράγματι τρία κεφάλια).
Ο ίδιος συγγραφέας, κεφ. 25, παρατηρεί ότι και ο πρώην κύριος του Κερβέρου Γηρυόνης κακώς θεωρήθηκε «τρικέφαλος» από παρεξήγηση του επωνύμου του «Τρικάρηνος», δηλωτικού της καταγωγής του από την πόλη Τρικαρηνία.
29. Έτσι σήμερα επτά τουλάχιστον χωριά (στις έπαρχίες Φιλιατών Κομοτηνής, Δωρίδος, Μεσσήνης, Νικοπ.— Πάργας, Γρεβενών, Ναυπακτίας) έχουν το όνομα Τρίκορφο, και άλλα τέσσαρα (στις επαρχίες Ημαθίας, Θεσσαλονίκης, Μεγαλοπόλεως, Καστοριάς) ονομάζονται Τρίλοφο.
Πολύ μεγαλύτερος είναι ο άριθμός των απλών τοποθεσιών με τα δύο αύτά ονόματα.
Από την άρχαία εποχή έχουμε μαρτυρίες για τα
έξής τοπωνύμια με τον χαρακτηρισμό αυτό:
α) Τρικάρανον (το)· δρος της Φλιασίας που, καθώς είδαμε, άφησε τό όνομά του στα Τρίκαλα της Κορινθίας.
β) Τρικαρηνία (η) πόλη του Πόντου κατά τον Παλαίφατο, Περί άπιστων κεφ. 25 καί 40.
γ) Τρίκρανα (τα, αντί του πληρέστερου τύπου Τρικάρανα) νησί στον Αργολικό κόλπο κατά τον Παυσανία 2, 34, 8.
Σήμερα το νησί ονομάζεται Τ ρ ί κ ε ρ ι (το).
Ο Πλίνιος, Natur. Hist. 4, 56, αναφέρει το νησί με το όνομα Tricarenus.
δ) Τρίκρηνα (τα)· κατά τον Παυσανία 8, 16, 1 όρος στα σύνορα Φενεού και Στυμφάλου με τρεις λίμνες αφιερωμένες στον Ερμή στις λίμνες αυτές έλουσε ο Ερμης κατά την παράδοση τις νύμφες. Σύμφωνα όμως με την περιγραφή του Παυσανία φαίνεται πως τα Τρίκρηνα είναι τμήμα του Γεροντείου όρους, οροσειράς που χωρίζει τις περιοχές Φενεού και Στυμφάλου. Το Γερόντειο περιβάλλει κυκλικά τη δυτική και νοτιοδυτική πλευρά της Κυλλήνης.
Κατά τον Ernst Meyer στη Realencyclopadie οι τρεις λίμνες αντιστοιχούν σήμερα στις τρεις παράλληλες φλέβες νερού που αναβλύζουν κοντά στο χωριό Καστανιά και ονομάζονται σήμερα Τριμάτια.
Αλλά έπειδή αρχαίο επίθετο τρίκρηνος "τρίβρυσος" από καμιά άλλη πηγή δεν μας παραδίδεται, πρέπει να πιστέψουμε ότι στη φράση του Παυσανία «όρη Τρίκρηνα καλούμενα» κρύβονται «όρη Τρικάρηνα» (πβ. παραπάνω τον άντίστοιχο δωρικό τύπο Τρίκρανα), των οποίων τη σημασία προφανώς παρεξήγησε ο περιηγητής της αρχαίας Ελλάδος.
Αλλά ο όρος Τρικάρανος (- η ν ο ς ) ως πολυσύλλαβος δεν ήταν δυνατό να διατηρηθή ακέραιος σε όλες τις περιπτώσεις.
Με μιά μικρή φωνητική αλλαγή τον αναγνωρίζουμε στους παραπάνω τύπους Τ ρ ί κ ρ α ν α και Τρίκρηνα.
Η μεταβολή αυτή ήταν μεγαλύτερη στην περίπτωση της Θεσσαλικής πόλης, όπου οι τύποι Τρικάρανος και Τρικάρηνος έδωσαν με συγκοπή σε αρχαία ήδη εποχή Τ ρ ί κ κ α και Τ ρ ί κ κ η αντίστοιχα.
Από την αρχαία Ελληνική μας είναι γνωστά ανάλογα παραδείγματα ονομάτων σύνθετων, που συντομεύονται κατά μία η δύο συλλαβές και σύγχρονα διπλασιάζουν το σύμφωνό τους που βρίσκεται μπροστά από το τμήμα της λέξης που αποκόπηκε, ένδειξη ακριβώς απωλείας μιας η περισσότερων συλλαβών:
Στράττις, Δικκώ, Βάσιλλος, Πολεμμώ, θεσσαλ. X ά β β ε ι ς, δελφ. Σ τ ρ ο φ φ ή ς 30, Σθέννις ( Σ θ έ ν ε λ ο ς (Σθενέλαος, γύννις (στόν Αισχύλο) (γύνανδρος, πβ. καί γ ά σ τ ρ ι ς (Αριστοφ.) {γαστρίμαργος, κάσις (κασίγνητος, βοΰκος {βουκόλος, γαμψός{γαμψώνυ ξ 31.
Τό φαινόμενο τούτο της συγκοπής η συντόμευσης παρατηρείται τόσο στα ονόματα προσώπων όσο και στα τοπωνύμια: Γόννος, Πρώννος, Συρακοΰς = Συρακοΰσαι, Βλίαρος=Μεμβλίαρος, Λάσα=Λάρισα, Λασαΐοι = Λαρισαΐοι, Σαλονίκη = Θεσσαλο-ν ί κ η, ιταλ. Cerigo = Citerigo (ελλην. Κυθη- ρ ί α + ίταλ. κατάλ. - i g ο )32.
Ο τύπος Λ ύ κ η ( = Λ υ -κίη, Λυκία) πρέπει να έξηγηθή κατά τον Ρ. Kretschmer33 από το ομηρ. Λυκηγενής με συντόμευση, ενώ η Ευβοϊκή Κύμη έχει σχέση με τη λέξη κύματα (πβ. το τόπων. Αιγαί (αίγες = κύματα).
Ώστε σύμφωνα με όσα έχουν εκτεθή έως τώρα ο τύπος Τ ρ ί κ κ η κάλλιστα μπορεί να προέρχεται από συντόμευση ενός πολυσυλλαβότερου τύπου Τρικάρηνος.
Κατά τον Στέφανο τον Βυζάντιο και τον Ευστάθιο η πόλη πήρε το όνομά της «από Τρίκκης της Πηνειού θυγατρός».
Στην πραγματικότητα όμως η «θυγάτηρ του Πηνειού Τρίκκη» είναι επώνυμος, καθώς θα λέγαμε, της πόλης Τρίκκης.
Το ίδιο συμβαίνει και με το όνομα της κόρης του Άτλαντος Ταϋγέτης, που πήρε το όνομά της από το όρος Ταΰγετος· πβ. και το αρχ. τοπωνύμιο Δ ρ υ ό π η, που σχηματίστηκε όπως τα ονόματα των ηρωίδων Αντιόπη, Αστερόπη κλπ. 34.
Ο συντομευμένος τύπος Τρίκκα η Τρίκκη, που μας είναι γνωστός από το όνομα της αρχαίας Θεσσαλικής πόλης, φαίνεται πως είχε ευρύτερη γεωγραφική εξάπλωση, εφ’ όσον μαρτυρείται για τις εξής περιοχές 35.:
α) Τ ρ ί κ κ α (η) κατά τον Παυσανία 4, 3, 2 είναι έρημος τόπος στη Μεσσηνία.
β) Τ r i c a ονομάζει ο Πλίνιος, Natur. Hist. 3, 104, τοποθεσία στη Δαυνία (Απουλία)· η ακριβής θέση της τοποθεσίας είναι σήμερα άγνωστη.
γ) Τ r i c a είναι το όνομα ενός χωριού στη Βόρεια Ιταλία, γνωστού από την έπιγραφή CIL V, σ. 524, άρ. 5008.
Στην ίδια επιγραφή, που βρέθηκε στην κωμόπολη Riva κοντά στη λίμνη Garda αναφέρεται ένας fundus( =χωριό) Vettianus, του οποίου το όνομα έχει διατηρήσει το σημερινό χωριό Vezzano 36.
Ως εθνικά του fundus Vettianus παρουσιάζονται τα επίθετα Palariacus και Tricalianus.
Για τους λόγους αυτούς η Realencyclopadie τοποθετεί την Τ r i c a στην περιοχή του χωρίου Vezzano.
Είναι όμως πρόδηλο ότι το εθνικό Tricalianus προυποθέτει τοπωνύμιο Tricala, ενώ ο τύπος Trica φαίνεται
να είναι συγκοπή του Τ r i c a l a (ελλην. Τρίκαλα η Τρίκαρα ( Τρίκαρον (Τρικάρανον.
Το έθνικό Tricalianus εμφανίζεται ως κανονικός λατινικός σχηματισμός από τοπωνύμιο Τricala + κατάλ. -ianus.
Αν η ονομασία Trica ήταν προϊόν συντόμευσης ενός λατινικού τύπου Tricollis"τρίλοφος”,τότε θά περιμέναμε εθνικό Tricollinus και όχι Tricalianus.
Ότι η αρχή του τοπωνυμίου Trica είναι ελληνική επιβεβαιώνεται και απο το δεύτερο εθνικό Ρ a r a r i a c u s ( ελλην. παράλιος, παραλιακός 37, επίθετο που χαρακτηρίζει ανθρώπους που ζουν στην ακτή θάλασσας η λίμνης, όπως στην περίπτωση του παραλίμνιου χωριού Vezzano.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 30 - 37
30. Βλ. Schwyzer, Griech. Gramm. 1,315, όπου οι τύποι αυτοί χαρακτηρίζονται ως συντομευμένοι η χαϊδευτικοί.
Ο Meillet θεωρεί τον αυτόματο διπλασιασμό του συμφώνου ως γνώρισμα της λαϊκής γλώσσας.
31. D. J. Georgacas, Creation of new words in Greek by shortening and a lexical crux: δραγάτης. Ανάτυπο (από το περιοδικό Orbis, τ. IV I (1955) 91 - 113, 2 (1955) 459-477), σ. 99 έξ.
32. Ρ. Kretschmer, Das Kiirzungsprinzip in Ortsnamen, Jagic- Festschrift (Berlin 1908) 553- 556.
Περίληψη μόνον της μελέτης αυτής έχω υπ’ όψη δημοσιευμένη από τον ίδιο συγγραφέα στη Glotta 2(1910)346- 347.
33. Glotta 24(1935)227, 229. Πβ. ακόμη και San Francisco) Frisco, Richardsdorf) Rixdorf.
34. Βλ. Glotta 24(1935)228.
35.
Ότι στήν άρχαία εποχή υπήρχαν περισσότεροι του ενός τόποι με το όνομα Τρίκκη φαίνεται από τα χωρία του Αθήναιου 6,256 και του Στράβωνα 8,360, οι οποίοι μιλώντας για την Τρίκκη της Θεσσαλίας συνοδεύουν το όνομα της πόλης με τον προσδιορισμό
« η Θετταλική» («Τρίκκη η Θετταλική»), προφανώς για να διαστείλουν τη Θεσσαλική Τρίκκη από άλλη ομώνυμη πόλη η χωριό.
36. Το χωριό Vezzano της Λιγουρίας καταλαμβάνει λοφώδη περιοχή στη βόρεια ακτή της λίμνης Garda, η οποία βρίσκεται κάτω από τις ιταλικές Άλπεις. Βλ. Enciclopedia Italiana, τ. 35, σ. 282.
37. Η αντιμετάθεση του r καί l, Palariacus αντί Paraliacus, έγινε εδώ ίσως με παρετυμολογία πρός τη λατινική λ. palus, udis — έλος, τέλμα.
Τα Τρίκαλα (Τριόκαλα) της Σικελίας
Τέλος στην κατηγορία των τοπωνυμίων που εξετάζουμε νομίζω ότι ανήκει και η πόλη (και φρούριο) της Σικελίας Τρίκαλα, για την οποία ο Στέφανος ο Βυζάντιος σημειώνει:
«Τρίκαλον και Τρίκαλα ουδετέρως, πόλις Σικελίας, Φίλιστος. το εθνικόν Τρικαλινός και Τρικαλινή θηλυκώς».
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης 36, 7, 1 αναφέρει την πόλη ως Τριόκαλα και ο Πτολεμαίος 3, 4, 14 με τον τύπο Τ ρ ί ο κ λ α.
Η περιοχή της πόλης ονομάζεται από τον Κικέρωνα, In Verrem 5, 10, Triocalinus (ενν. locus), η πόλη από τόν Silius Italicus, Punica 14, 270, Τ r i ο c a l a.
O τύπος T r i o c a l a εξακολουθεΐ να αναφέρεται συχνά έως αργά στους μεσαιωνικούς χρόνους 38.
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης 36, 7, 3 ερμηνεύει το τοπωνύμιο ως εξής:
Σχολιάζοντας την ερμηνεία του Διοδώρου ο αρθρογράφος της Realencyclopadie αποκλείει την εξήγηση του τοπωνυμίου από την Ελληνική, διότι δεν πρόκειται, λέγει, για ελληνική αποικία, και σχετίζει το όνομα, με την προϋπόθεση ότι τούτο είναι μάλλον Σικελικό, με τη λατινική λέξη collis, celsus, δηλαδή Τ r i c ο l l i s.
Αλλά στην περίπτωση αυτή θα περιμέναμε εθνικό Τricollinus (όχι Τricalinus) και έναν ανάλογο τύπο (με -ο- καί δύο l) για την πόλη.
Τα ίδια τα πράγματα όμως μας οδηγούν στη σωστή ερμηνεία του τοπωνυμίου.
Ο σωστός τύπος του ονόματος της πόλης είναι αυτός που ανθολογεί ο Στέφανος ο Βυζάντιος από τον ιστορικό Φίλιστο (5. αί. π.Χ.), που ήταν Συρακόσιος και ως ντόπιος Σικελός μπορούσε καλύτερα από κάθε άλλον να μας πληροφορήσει για την ακριβή ονομασία του σικελικού τοπωνυμίου: Τ ρ ί κ α λ ο ν καί Τρίκαλα.
Το τοπωνύμιο προϋποθέτει αρχ. ελλην. Τ ρ ι - κάρανον ) Τρίκαρον ) Τρίκαλον.
Ό πληθυντικός τελικά επικράτησε, όπως και στις άλλες περιπτώσεις των Τρικάλων που είδαμε.
Ο σχηματισμός του εθνικού Τρικαλινός, που αναφέρει ο Στέφανος, είναι κανονικός κατά τα γνωστά κάτω ιταλικά έθνικά
Ταραντίνος, Ακραγαντίνος, Λεοντίνος κλπ.
Η ανομοίωση του δευτέρου από τα δύο ρ (Τρίκαρον) Τρίκαλον) συσκότισε την ετυμολογία του τύπου Τ ρ ί-καλον (-α), γι’ αυτό και ο Κικέρωνας και ο Διόδωρος δημιουργούν τον νόθο τύπο Τριόκαλα, για να εξηγήσουν το τοπωνύμιο από «τρία καλά» 39.
Ό νέος νόθος τύπος Τριόκαλα, που είχε πια κάποια ετυμολογική υπόσταση, επικράτησε και διαδόθηκε και στους μέσους χρόνους.
Φαίνεται λοιπόν πως και στην περίπτωση του σικελικού τοπωνυμίου «ελληνική φωνή» είχε ονομάσει αρχικά Τρικάρανον το βουνό και φρούριο για τις τρεις κορυφές του, και αργότερα το όνομα περιέλαβε και την πόλη που κτίστηκε στους πρόποδες του βουνού.
Από όσα έχουν εκτεθή έως τώρα καταφαίνεται πόσο διαδεδομένος ήταν ο γεωγραφικός όρος Τρικάρανον - Τρίκαρον - Τρίκαλον κατά τους αρχαίους, μεταγενέστερους και μέσους χρόνους τόσο στην κυρίως Ελλάδα όσο και στην Ιταλία.
Ειδικά για τα Θεσσαλικά Τρίκαλα παρατηρούμε πως το νέο όνομα στη θέση του αρχαίου Τρίκκη πρέπει να δόθηκε στην πόλη στους χρόνους από τον 6 μ.Χ. έως τον 11. αιώνα.
Αλλά αφού η πόλη έως τον 6. αι. αναφέρεται αποκλειστικά ως Τρίκκα και Τρίκκη, γεννιέται το έρώτημα πως επανήλθε στη χρήση κατά τους χρόνους μετά τον 6. αι. το αρχικό όνομα της πόλης Τρικάρανος, για να εξελιχθή σε Τρίκαλα.
Δύο εκδοχές είναι πιθανές αλλαγής του ονόματος
Κατά την πρώτη το αρχαίο επίθετο Τρικάρανος έζησε ως όνομα του συγκροτήματος των τριών λόφων κοντά στο όνομα Τ ρ ί κ κ η και αργότερα επικράτησε ως νέο όνομα της πόλης, αφού πια ξεχάστηκε κάθε άνάμνηση της παλαιάς Τρίκκης.
Κατά τη δεύτερη και ίσως πιθανότερη εκδοχή έχουμε νέα όνομασία, ανεξάρτητη από την αρχαία.
Η πόλη, καθώς είναι γνωστό, καταστράφηκε πολλές φορές.
Κατά τους χρόνους της βασιλείας του Ιουστινιανού η πόλη είχε ερημωθεί και ανοικοδομήθηκε από την αρχή, όπως μας πληροφορεί ο Προκόπιος, Περί κτισμάτων 1, 4, 3.
Κατά τους επόμενους αιώνες ακολούθησαν οι επιδρομές των Σλάβων, των Βουλγάρων και των Βλάχων, ώστε η πόλη καταστράφηκε επανειλημμένως 40.
Φαίνεται λοιπόν πως με την ευκαιρία μιας ανοικοδόμησης της πόλης, ύστερα από σοβαρή καταστροφή της, δόθηκε το νέο όνομα Τρικάρανος προφανώς από λογίους 41, οδηγημένους από την παρατήρηση ότι η πόλη βρισκόταν στους πρόποδες τριών λόφων 42.
Πάντως, οποιαδήποτε από τις δύο παραπάνω εκδοχές και αν αληθεύει, παραμένει το γεγονός ότι το όνομα της Θεσσαλικής πόλης Τρίκαλα ανάγεται σε αρχαίο ελληνικό τύπο Τρικάρανος (-ον), του οποίου την τύχη και τις εξελίξεις παρακολουθήσαμε όσο ήταν δυνατό στα πλαίσια μιας σύντομης μελέτης 43.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 38 - 43
38. Βλ. Pauly—Wissowa, Realencyclopadie, λ. Triokala.
39. Ο τύπος τρίκαλος δεν ήταν ακόμη την εποχή εκείνη αισθητός ως «τρις καλός» = «πολύ ωραίος», καθώς τούτο έγινε αργότερα στους μέσους χρόνους. Έτσι προέκυψε η ανάγκη να δημιουργηθή το ψευδοσύνθετο Τριόκαλα.
40. Πβ. «Σύντομος ιστορία της πόλεως Τρικκάλων» υπό XXX (εκδιδομένη υπό Γ. Μαρινοπούλου), εν Τρικκάλοις 1889, σ. 8 έξ., και Π. Καστριώτη, ό.π. σ. 10.
41. Για τη χρήση του ποιητικού επιθέτου τρικάρανος (-ηνος) στη θέση του τρικέφαλος κατά τούς μεταγενεστέρους και μέσους χρόνους βλ. στο «Θησαυρό» του Στεφάνου, λ. τρικάρανος.
42. Επίσης ανεξάρτητη ίσως από το ελληνικό όνομα Τρίκαλα είναι και η βλαχική ονομασία της πόλης Τρικκόλ, που βγήκε πάλι από την παρατήρηση οτι η πόλη ήταν ιδρυμένη στους πρόποδες τριών λόφων.
43. Από τη μελέτη του Α. Βαμβέτσου, "Η Τρίκκη", περιοδ. « Ο Ασκληπιός », τευχ. Ιανουάριου 1960, σ. 19, πληροφορούμαι
ότι το «Συμβούλιον τών Τοπωνυμιών» διατύπωσε την άποψη ότι τα Τρίκαλα προέρχονται από την «Τρικάρανον Άρτεμιν».
Χρονολογία της συνεδρίας του Συμβουλίου και λοιπές λεπτομέρειες για την υποστήριξη της γνώμης αυτής δεν σημειώνει ο Α. Βαμβέτσος, που κατά τα άλλα απορρίπτει την άποψη αυτή του Συμβουλίου και υιοθετεί στην έτυμολόγηση του τοπωνυμίου τη γνωστή και ήδη συζητημένη γνώμη του Γ. Παπαγεωργίου - Εράλδυ.
Ότι η Άρτεμις λατρευόταν στην ακρόπολη της Τρίκκης μαρτυρείται από επιγραφή «Αρτέμιδι Ακραία» που βρήκε ο Π. Καστριώτης κάτω από την άκρόπολη (σημερινό φρούριο).
Πάντως δεν υπάρχει λόγος ειδικά η «Άρτεμις η Τρικάρανος» να ονομάση την πόλη, αφού και το επίθετο Τρικάρανος έπρεπε να το πάρη η θεά από τοπωνύμιο Τρικάρανον.
Πβ. καί παραπάνω σημ. 28.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ Π. ΣΥΜΕΩΝΙΔΗ
Ο καθηγητής Χαράλαμπος Π. Συμεωνίδης σπούδασε κλασική φιλολογία και γλωσσολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1952-1956).
Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές ως υπότροφος της Alexander von Humboldt-Stiftung και της Deutsche Forschungsgemeinschaft στα Πανεπιστήμια Βόννης, Κολωνίας και Μονάχου (1965-1970) στις ειδικεύσεις γενική γλωσσολογία, ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία και βαλκανική γλωσσολογία.
Υπηρέτησε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης από το 1960 και εξής πάνω από 40 χρόνια.
Από το 2001 δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής εναλλάξ στο Τμήμα Τουρκικών Σπουδών και το Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου, όπου διδάσκει και σήμερα κυρίως σε μεταπτυχιακό επίπεδο.
Είναι κατά γενική αναγνώριση ο εισηγητής της βαλκανικής γλωσσολογίας στην Ελλάδα από τις αρχές της δεκαετίας 1970 με πολλά βαλκανικού ενδιαφέροντος άρθρα και ιδίως με τα βιβλία Lautlehre der turkischen Lehnworter im neugriechischen Dialekt des Pontos (1968-1972) και Der Vokalismus der griechischen Lehworter im Turkischen (1970-1974). Μέλος (πολλές φορές ιδρυτικό) ελληνικών και ευρωπαϊκών γλωσσικών εταιρειών.
α) Τρικάρανον (το)· δρος της Φλιασίας που, καθώς είδαμε, άφησε τό όνομά του στα Τρίκαλα της Κορινθίας.
β) Τρικαρηνία (η) πόλη του Πόντου κατά τον Παλαίφατο, Περί άπιστων κεφ. 25 καί 40.
γ) Τρίκρανα (τα, αντί του πληρέστερου τύπου Τρικάρανα) νησί στον Αργολικό κόλπο κατά τον Παυσανία 2, 34, 8.
Σήμερα το νησί ονομάζεται Τ ρ ί κ ε ρ ι (το).
Ο Πλίνιος, Natur. Hist. 4, 56, αναφέρει το νησί με το όνομα Tricarenus.
δ) Τρίκρηνα (τα)· κατά τον Παυσανία 8, 16, 1 όρος στα σύνορα Φενεού και Στυμφάλου με τρεις λίμνες αφιερωμένες στον Ερμή στις λίμνες αυτές έλουσε ο Ερμης κατά την παράδοση τις νύμφες. Σύμφωνα όμως με την περιγραφή του Παυσανία φαίνεται πως τα Τρίκρηνα είναι τμήμα του Γεροντείου όρους, οροσειράς που χωρίζει τις περιοχές Φενεού και Στυμφάλου. Το Γερόντειο περιβάλλει κυκλικά τη δυτική και νοτιοδυτική πλευρά της Κυλλήνης.
Κατά τον Ernst Meyer στη Realencyclopadie οι τρεις λίμνες αντιστοιχούν σήμερα στις τρεις παράλληλες φλέβες νερού που αναβλύζουν κοντά στο χωριό Καστανιά και ονομάζονται σήμερα Τριμάτια.
Αλλά έπειδή αρχαίο επίθετο τρίκρηνος "τρίβρυσος" από καμιά άλλη πηγή δεν μας παραδίδεται, πρέπει να πιστέψουμε ότι στη φράση του Παυσανία «όρη Τρίκρηνα καλούμενα» κρύβονται «όρη Τρικάρηνα» (πβ. παραπάνω τον άντίστοιχο δωρικό τύπο Τρίκρανα), των οποίων τη σημασία προφανώς παρεξήγησε ο περιηγητής της αρχαίας Ελλάδος.
Αλλά ο όρος Τρικάρανος (- η ν ο ς ) ως πολυσύλλαβος δεν ήταν δυνατό να διατηρηθή ακέραιος σε όλες τις περιπτώσεις.
Με μιά μικρή φωνητική αλλαγή τον αναγνωρίζουμε στους παραπάνω τύπους Τ ρ ί κ ρ α ν α και Τρίκρηνα.
Η μεταβολή αυτή ήταν μεγαλύτερη στην περίπτωση της Θεσσαλικής πόλης, όπου οι τύποι Τρικάρανος και Τρικάρηνος έδωσαν με συγκοπή σε αρχαία ήδη εποχή Τ ρ ί κ κ α και Τ ρ ί κ κ η αντίστοιχα.
Από την αρχαία Ελληνική μας είναι γνωστά ανάλογα παραδείγματα ονομάτων σύνθετων, που συντομεύονται κατά μία η δύο συλλαβές και σύγχρονα διπλασιάζουν το σύμφωνό τους που βρίσκεται μπροστά από το τμήμα της λέξης που αποκόπηκε, ένδειξη ακριβώς απωλείας μιας η περισσότερων συλλαβών:
Στράττις, Δικκώ, Βάσιλλος, Πολεμμώ, θεσσαλ. X ά β β ε ι ς, δελφ. Σ τ ρ ο φ φ ή ς 30, Σθέννις ( Σ θ έ ν ε λ ο ς (Σθενέλαος, γύννις (στόν Αισχύλο) (γύνανδρος, πβ. καί γ ά σ τ ρ ι ς (Αριστοφ.) {γαστρίμαργος, κάσις (κασίγνητος, βοΰκος {βουκόλος, γαμψός{γαμψώνυ ξ 31.
Τό φαινόμενο τούτο της συγκοπής η συντόμευσης παρατηρείται τόσο στα ονόματα προσώπων όσο και στα τοπωνύμια: Γόννος, Πρώννος, Συρακοΰς = Συρακοΰσαι, Βλίαρος=Μεμβλίαρος, Λάσα=Λάρισα, Λασαΐοι = Λαρισαΐοι, Σαλονίκη = Θεσσαλο-ν ί κ η, ιταλ. Cerigo = Citerigo (ελλην. Κυθη- ρ ί α + ίταλ. κατάλ. - i g ο )32.
Ο τύπος Λ ύ κ η ( = Λ υ -κίη, Λυκία) πρέπει να έξηγηθή κατά τον Ρ. Kretschmer33 από το ομηρ. Λυκηγενής με συντόμευση, ενώ η Ευβοϊκή Κύμη έχει σχέση με τη λέξη κύματα (πβ. το τόπων. Αιγαί (αίγες = κύματα).
Ο τύπος Τρίκκα η Τρίκκη
Ώστε σύμφωνα με όσα έχουν εκτεθή έως τώρα ο τύπος Τ ρ ί κ κ η κάλλιστα μπορεί να προέρχεται από συντόμευση ενός πολυσυλλαβότερου τύπου Τρικάρηνος.
Κατά τον Στέφανο τον Βυζάντιο και τον Ευστάθιο η πόλη πήρε το όνομά της «από Τρίκκης της Πηνειού θυγατρός».
Στην πραγματικότητα όμως η «θυγάτηρ του Πηνειού Τρίκκη» είναι επώνυμος, καθώς θα λέγαμε, της πόλης Τρίκκης.
Το ίδιο συμβαίνει και με το όνομα της κόρης του Άτλαντος Ταϋγέτης, που πήρε το όνομά της από το όρος Ταΰγετος· πβ. και το αρχ. τοπωνύμιο Δ ρ υ ό π η, που σχηματίστηκε όπως τα ονόματα των ηρωίδων Αντιόπη, Αστερόπη κλπ. 34.
Ο συντομευμένος τύπος Τρίκκα η Τρίκκη, που μας είναι γνωστός από το όνομα της αρχαίας Θεσσαλικής πόλης, φαίνεται πως είχε ευρύτερη γεωγραφική εξάπλωση, εφ’ όσον μαρτυρείται για τις εξής περιοχές 35.:
α) Τ ρ ί κ κ α (η) κατά τον Παυσανία 4, 3, 2 είναι έρημος τόπος στη Μεσσηνία.
β) Τ r i c a ονομάζει ο Πλίνιος, Natur. Hist. 3, 104, τοποθεσία στη Δαυνία (Απουλία)· η ακριβής θέση της τοποθεσίας είναι σήμερα άγνωστη.
γ) Τ r i c a είναι το όνομα ενός χωριού στη Βόρεια Ιταλία, γνωστού από την έπιγραφή CIL V, σ. 524, άρ. 5008.
Στην ίδια επιγραφή, που βρέθηκε στην κωμόπολη Riva κοντά στη λίμνη Garda αναφέρεται ένας fundus( =χωριό) Vettianus, του οποίου το όνομα έχει διατηρήσει το σημερινό χωριό Vezzano 36.
Ως εθνικά του fundus Vettianus παρουσιάζονται τα επίθετα Palariacus και Tricalianus.
Για τους λόγους αυτούς η Realencyclopadie τοποθετεί την Τ r i c a στην περιοχή του χωρίου Vezzano.
Είναι όμως πρόδηλο ότι το εθνικό Tricalianus προυποθέτει τοπωνύμιο Tricala, ενώ ο τύπος Trica φαίνεται
να είναι συγκοπή του Τ r i c a l a (ελλην. Τρίκαλα η Τρίκαρα ( Τρίκαρον (Τρικάρανον.
Το έθνικό Tricalianus εμφανίζεται ως κανονικός λατινικός σχηματισμός από τοπωνύμιο Τricala + κατάλ. -ianus.
Αν η ονομασία Trica ήταν προϊόν συντόμευσης ενός λατινικού τύπου Tricollis"τρίλοφος”,τότε θά περιμέναμε εθνικό Tricollinus και όχι Tricalianus.
Ότι η αρχή του τοπωνυμίου Trica είναι ελληνική επιβεβαιώνεται και απο το δεύτερο εθνικό Ρ a r a r i a c u s ( ελλην. παράλιος, παραλιακός 37, επίθετο που χαρακτηρίζει ανθρώπους που ζουν στην ακτή θάλασσας η λίμνης, όπως στην περίπτωση του παραλίμνιου χωριού Vezzano.
30. Βλ. Schwyzer, Griech. Gramm. 1,315, όπου οι τύποι αυτοί χαρακτηρίζονται ως συντομευμένοι η χαϊδευτικοί.
Ο Meillet θεωρεί τον αυτόματο διπλασιασμό του συμφώνου ως γνώρισμα της λαϊκής γλώσσας.
31. D. J. Georgacas, Creation of new words in Greek by shortening and a lexical crux: δραγάτης. Ανάτυπο (από το περιοδικό Orbis, τ. IV I (1955) 91 - 113, 2 (1955) 459-477), σ. 99 έξ.
32. Ρ. Kretschmer, Das Kiirzungsprinzip in Ortsnamen, Jagic- Festschrift (Berlin 1908) 553- 556.
Περίληψη μόνον της μελέτης αυτής έχω υπ’ όψη δημοσιευμένη από τον ίδιο συγγραφέα στη Glotta 2(1910)346- 347.
33. Glotta 24(1935)227, 229. Πβ. ακόμη και San Francisco) Frisco, Richardsdorf) Rixdorf.
34. Βλ. Glotta 24(1935)228.
35.
Ότι στήν άρχαία εποχή υπήρχαν περισσότεροι του ενός τόποι με το όνομα Τρίκκη φαίνεται από τα χωρία του Αθήναιου 6,256 και του Στράβωνα 8,360, οι οποίοι μιλώντας για την Τρίκκη της Θεσσαλίας συνοδεύουν το όνομα της πόλης με τον προσδιορισμό
« η Θετταλική» («Τρίκκη η Θετταλική»), προφανώς για να διαστείλουν τη Θεσσαλική Τρίκκη από άλλη ομώνυμη πόλη η χωριό.
36. Το χωριό Vezzano της Λιγουρίας καταλαμβάνει λοφώδη περιοχή στη βόρεια ακτή της λίμνης Garda, η οποία βρίσκεται κάτω από τις ιταλικές Άλπεις. Βλ. Enciclopedia Italiana, τ. 35, σ. 282.
37. Η αντιμετάθεση του r καί l, Palariacus αντί Paraliacus, έγινε εδώ ίσως με παρετυμολογία πρός τη λατινική λ. palus, udis — έλος, τέλμα.
Τα Τρίκαλα (Τριόκαλα) της Σικελίας
Τέλος στην κατηγορία των τοπωνυμίων που εξετάζουμε νομίζω ότι ανήκει και η πόλη (και φρούριο) της Σικελίας Τρίκαλα, για την οποία ο Στέφανος ο Βυζάντιος σημειώνει:
«Τρίκαλον και Τρίκαλα ουδετέρως, πόλις Σικελίας, Φίλιστος. το εθνικόν Τρικαλινός και Τρικαλινή θηλυκώς».
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης 36, 7, 1 αναφέρει την πόλη ως Τριόκαλα και ο Πτολεμαίος 3, 4, 14 με τον τύπο Τ ρ ί ο κ λ α.
Η περιοχή της πόλης ονομάζεται από τον Κικέρωνα, In Verrem 5, 10, Triocalinus (ενν. locus), η πόλη από τόν Silius Italicus, Punica 14, 270, Τ r i ο c a l a.
O τύπος T r i o c a l a εξακολουθεΐ να αναφέρεται συχνά έως αργά στους μεσαιωνικούς χρόνους 38.
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης 36, 7, 3 ερμηνεύει το τοπωνύμιο ως εξής:
Η σημερινή πόλη Caltabellotτa η παλαιά αναφερόμενη Τρίκαλον και Τρίκαλα ουδετέρως, πόλις Σικελίας
«Τριόκαλα δε αυτό (το φρούριον) φασιν ωνομάσθαι δια το τρία καλά έχειν, πρώτον μεν ναματιαίων υδάτων πλήθος διαφόρων τη γλυκύτητι, δεύτερον παρακειμένην χώραν αμπελόφυτόν τε και ελαιόφυτον και γεωργείσθαι δυναμένην θαυμαστώς, τρίτον υπερβάλλουσαν οχυρότητα ως αν ούσης μεγάλης πέτρας αναλώτου».Σχολιάζοντας την ερμηνεία του Διοδώρου ο αρθρογράφος της Realencyclopadie αποκλείει την εξήγηση του τοπωνυμίου από την Ελληνική, διότι δεν πρόκειται, λέγει, για ελληνική αποικία, και σχετίζει το όνομα, με την προϋπόθεση ότι τούτο είναι μάλλον Σικελικό, με τη λατινική λέξη collis, celsus, δηλαδή Τ r i c ο l l i s.
Αλλά στην περίπτωση αυτή θα περιμέναμε εθνικό Τricollinus (όχι Τricalinus) και έναν ανάλογο τύπο (με -ο- καί δύο l) για την πόλη.
Τα ίδια τα πράγματα όμως μας οδηγούν στη σωστή ερμηνεία του τοπωνυμίου.
Ο σωστός τύπος του ονόματος της πόλης είναι αυτός που ανθολογεί ο Στέφανος ο Βυζάντιος από τον ιστορικό Φίλιστο (5. αί. π.Χ.), που ήταν Συρακόσιος και ως ντόπιος Σικελός μπορούσε καλύτερα από κάθε άλλον να μας πληροφορήσει για την ακριβή ονομασία του σικελικού τοπωνυμίου: Τ ρ ί κ α λ ο ν καί Τρίκαλα.
Το τοπωνύμιο προϋποθέτει αρχ. ελλην. Τ ρ ι - κάρανον ) Τρίκαρον ) Τρίκαλον.
Ό πληθυντικός τελικά επικράτησε, όπως και στις άλλες περιπτώσεις των Τρικάλων που είδαμε.
Ο σχηματισμός του εθνικού Τρικαλινός, που αναφέρει ο Στέφανος, είναι κανονικός κατά τα γνωστά κάτω ιταλικά έθνικά
Ταραντίνος, Ακραγαντίνος, Λεοντίνος κλπ.
Η ανομοίωση του δευτέρου από τα δύο ρ (Τρίκαρον) Τρίκαλον) συσκότισε την ετυμολογία του τύπου Τ ρ ί-καλον (-α), γι’ αυτό και ο Κικέρωνας και ο Διόδωρος δημιουργούν τον νόθο τύπο Τριόκαλα, για να εξηγήσουν το τοπωνύμιο από «τρία καλά» 39.
Ό νέος νόθος τύπος Τριόκαλα, που είχε πια κάποια ετυμολογική υπόσταση, επικράτησε και διαδόθηκε και στους μέσους χρόνους.
Φαίνεται λοιπόν πως και στην περίπτωση του σικελικού τοπωνυμίου «ελληνική φωνή» είχε ονομάσει αρχικά Τρικάρανον το βουνό και φρούριο για τις τρεις κορυφές του, και αργότερα το όνομα περιέλαβε και την πόλη που κτίστηκε στους πρόποδες του βουνού.
Από όσα έχουν εκτεθή έως τώρα καταφαίνεται πόσο διαδεδομένος ήταν ο γεωγραφικός όρος Τρικάρανον - Τρίκαρον - Τρίκαλον κατά τους αρχαίους, μεταγενέστερους και μέσους χρόνους τόσο στην κυρίως Ελλάδα όσο και στην Ιταλία.
Ειδικά για τα Θεσσαλικά Τρίκαλα παρατηρούμε πως το νέο όνομα στη θέση του αρχαίου Τρίκκη πρέπει να δόθηκε στην πόλη στους χρόνους από τον 6 μ.Χ. έως τον 11. αιώνα.
Αλλά αφού η πόλη έως τον 6. αι. αναφέρεται αποκλειστικά ως Τρίκκα και Τρίκκη, γεννιέται το έρώτημα πως επανήλθε στη χρήση κατά τους χρόνους μετά τον 6. αι. το αρχικό όνομα της πόλης Τρικάρανος, για να εξελιχθή σε Τρίκαλα.
Δύο εκδοχές είναι πιθανές αλλαγής του ονόματος
Κατά την πρώτη το αρχαίο επίθετο Τρικάρανος έζησε ως όνομα του συγκροτήματος των τριών λόφων κοντά στο όνομα Τ ρ ί κ κ η και αργότερα επικράτησε ως νέο όνομα της πόλης, αφού πια ξεχάστηκε κάθε άνάμνηση της παλαιάς Τρίκκης.
Κατά τη δεύτερη και ίσως πιθανότερη εκδοχή έχουμε νέα όνομασία, ανεξάρτητη από την αρχαία.
Η πόλη, καθώς είναι γνωστό, καταστράφηκε πολλές φορές.
Κατά τους χρόνους της βασιλείας του Ιουστινιανού η πόλη είχε ερημωθεί και ανοικοδομήθηκε από την αρχή, όπως μας πληροφορεί ο Προκόπιος, Περί κτισμάτων 1, 4, 3.
Κατά τους επόμενους αιώνες ακολούθησαν οι επιδρομές των Σλάβων, των Βουλγάρων και των Βλάχων, ώστε η πόλη καταστράφηκε επανειλημμένως 40.
Φαίνεται λοιπόν πως με την ευκαιρία μιας ανοικοδόμησης της πόλης, ύστερα από σοβαρή καταστροφή της, δόθηκε το νέο όνομα Τρικάρανος προφανώς από λογίους 41, οδηγημένους από την παρατήρηση ότι η πόλη βρισκόταν στους πρόποδες τριών λόφων 42.
Πάντως, οποιαδήποτε από τις δύο παραπάνω εκδοχές και αν αληθεύει, παραμένει το γεγονός ότι το όνομα της Θεσσαλικής πόλης Τρίκαλα ανάγεται σε αρχαίο ελληνικό τύπο Τρικάρανος (-ον), του οποίου την τύχη και τις εξελίξεις παρακολουθήσαμε όσο ήταν δυνατό στα πλαίσια μιας σύντομης μελέτης 43.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 38 - 43
38. Βλ. Pauly—Wissowa, Realencyclopadie, λ. Triokala.
39. Ο τύπος τρίκαλος δεν ήταν ακόμη την εποχή εκείνη αισθητός ως «τρις καλός» = «πολύ ωραίος», καθώς τούτο έγινε αργότερα στους μέσους χρόνους. Έτσι προέκυψε η ανάγκη να δημιουργηθή το ψευδοσύνθετο Τριόκαλα.
40. Πβ. «Σύντομος ιστορία της πόλεως Τρικκάλων» υπό XXX (εκδιδομένη υπό Γ. Μαρινοπούλου), εν Τρικκάλοις 1889, σ. 8 έξ., και Π. Καστριώτη, ό.π. σ. 10.
41. Για τη χρήση του ποιητικού επιθέτου τρικάρανος (-ηνος) στη θέση του τρικέφαλος κατά τούς μεταγενεστέρους και μέσους χρόνους βλ. στο «Θησαυρό» του Στεφάνου, λ. τρικάρανος.
42. Επίσης ανεξάρτητη ίσως από το ελληνικό όνομα Τρίκαλα είναι και η βλαχική ονομασία της πόλης Τρικκόλ, που βγήκε πάλι από την παρατήρηση οτι η πόλη ήταν ιδρυμένη στους πρόποδες τριών λόφων.
43. Από τη μελέτη του Α. Βαμβέτσου, "Η Τρίκκη", περιοδ. « Ο Ασκληπιός », τευχ. Ιανουάριου 1960, σ. 19, πληροφορούμαι
ότι το «Συμβούλιον τών Τοπωνυμιών» διατύπωσε την άποψη ότι τα Τρίκαλα προέρχονται από την «Τρικάρανον Άρτεμιν».
Χρονολογία της συνεδρίας του Συμβουλίου και λοιπές λεπτομέρειες για την υποστήριξη της γνώμης αυτής δεν σημειώνει ο Α. Βαμβέτσος, που κατά τα άλλα απορρίπτει την άποψη αυτή του Συμβουλίου και υιοθετεί στην έτυμολόγηση του τοπωνυμίου τη γνωστή και ήδη συζητημένη γνώμη του Γ. Παπαγεωργίου - Εράλδυ.
Ότι η Άρτεμις λατρευόταν στην ακρόπολη της Τρίκκης μαρτυρείται από επιγραφή «Αρτέμιδι Ακραία» που βρήκε ο Π. Καστριώτης κάτω από την άκρόπολη (σημερινό φρούριο).
Πάντως δεν υπάρχει λόγος ειδικά η «Άρτεμις η Τρικάρανος» να ονομάση την πόλη, αφού και το επίθετο Τρικάρανος έπρεπε να το πάρη η θεά από τοπωνύμιο Τρικάρανον.
Πβ. καί παραπάνω σημ. 28.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ Π. ΣΥΜΕΩΝΙΔΗ
Ο καθηγητής Χαράλαμπος Π. Συμεωνίδης σπούδασε κλασική φιλολογία και γλωσσολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1952-1956).
Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές ως υπότροφος της Alexander von Humboldt-Stiftung και της Deutsche Forschungsgemeinschaft στα Πανεπιστήμια Βόννης, Κολωνίας και Μονάχου (1965-1970) στις ειδικεύσεις γενική γλωσσολογία, ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία και βαλκανική γλωσσολογία.
Υπηρέτησε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης από το 1960 και εξής πάνω από 40 χρόνια.
Από το 2001 δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής εναλλάξ στο Τμήμα Τουρκικών Σπουδών και το Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου, όπου διδάσκει και σήμερα κυρίως σε μεταπτυχιακό επίπεδο.
Είναι κατά γενική αναγνώριση ο εισηγητής της βαλκανικής γλωσσολογίας στην Ελλάδα από τις αρχές της δεκαετίας 1970 με πολλά βαλκανικού ενδιαφέροντος άρθρα και ιδίως με τα βιβλία Lautlehre der turkischen Lehnworter im neugriechischen Dialekt des Pontos (1968-1972) και Der Vokalismus der griechischen Lehworter im Turkischen (1970-1974). Μέλος (πολλές φορές ιδρυτικό) ελληνικών και ευρωπαϊκών γλωσσικών εταιρειών.
Πηγή: Ιδρυματικό Αποθετήριο Πανεπιστημίου Θεσσαλίας / ir.lib.uth.gr
No comments:
Post a Comment