Έχει λεχθεί ότι ο Πολ Όστερ είναι ικανός να αιφνιδιάσει τους αναγνώστες του, αφήνοντας φέρ' ειπείν να πέσει από τον ουρανό του μυθιστορήματος ένα πιάνο με ουρά στο κεφάλι του ήρωά του, στη μέση ενός κεφαλαίου, προκαλώντας μιαν επιπλέον μεγαλειώδη ανατροπή στην εξέλιξη της αφήγησης. Ως εκεί φτάνει η απόδοση της μηχανής των ευρημάτων του. Κάτι ανάλογο ισχύει, όσον αφορά τη διαδοχή των κειμενικών σκηνών και στο Mr. Vertigo.
Ως γνήσιο υποκείμενο του μαγικού ρεαλισμού, ο ανήλικος Γουόλτερ Κλέρμπορν Ρόουλι ή επί το απλούστερον Γουόλτ, παιδί της Βόρειας Αμερικής, θα εκπληρώσει κατά τρόπο πειστικό και άλλο τόσο άμεσο, τον από την αρχή της Ιστορίας ομολογούμενο πόθο του ανθρώπου, να νικήσει ολοσχερώς και μάλιστα χωρίς καμιά απολύτως φθορά την αδέκαστη αντίπαλο των οραμάτων του, τη βαρύτητα.
Ας δούμε από κοντά τις θεματολογικές προαιρέσεις και αποκλίσεις του. Ως γνήσιο υποκείμενο του μαγικού ρεαλισμού, ο ανήλικος Γουόλτερ Κλέρμπορν Ρόουλι ή επί το απλούστερον Γουόλτ, παιδί της Βόρειας Αμερικής, θα εκπληρώσει κατά τρόπο πειστικό και άλλο τόσο άμεσο, τον από την αρχή της Ιστορίας ομολογούμενο πόθο του ανθρώπου, να νικήσει ολοσχερώς και μάλιστα χωρίς καμιά απολύτως φθορά την αδέκαστη αντίπαλο των οραμάτων του, τη βαρύτητα. Αποδεικνύεται δηλαδή γνήσιος απόγονος του θαρραλέου εκείνου γνωστικού, του περιώνυμου Σίμωνος του Μάγου, ο οποίος ήξερε, μεταξύ άλλων, πώς να συναγωνίζεται επάξια τους αγγέλους και τα πουλιά. Υπακούοντας αγόγγυστα στα κελεύσματα της ασίγαστης δημιουργικότητας του εξαιρετικά εύστροφου λογοτεχνικού πατέρα του, ο Γουόλτ ανυψώνεται αρκετά μέτρα πάνω από το έδαφος. Έχει βέβαια αφομοιώσει και τα τριάντα τρία στάδια της απόκρυφης παιδείας των ρηξικέλευθων πτήσεων, μετά από μια σειρά επίπονων, άκρως καταχρηστικών δοκιμασιών. Τις έχει επιβάλει πεισματικά ο μυστικοπαθής, εξ ίσου απρόβλεπτος αλλά σταθερά καλοπροαίρετος, όπως αποδεικνύεται στην καθημερινή πράξη, Δάσκαλος του, ονόματι Γεχούντι.
Μπροστά λοιπόν στα έκπληκτα μάτια χιλιάδων ευκολόπιστων, όσο και αρκετά δυσκολόπιστων θεατών, επιτελείται στη διάρκεια της από πολλές απόψεις χαοτικής δεκαετίας του 1920, το επίτευγμα μιας θριαμβικής ανόδου, μιας ανέλιξης προφανώς προς το θείο. Κανείς, εννοείται, δεν διστάζει να καταβάλει το απαιτούμενο χρηματικό ποσό για να δει εκ του πλησίον τα όντως εκκωφαντικά αυτά θαύματα. Η ώσμωση ανέφικτου-εφικτού προκαλεί φρενίτιδα. Ο Γουόλτ μάλιστα ετοιμάζεται να αναχθεί προοδευτικά σε όλο και μεγαλύτερα ύψη. Μαζί όμως με το κραχ, το οποίο σημειώνεται στο Χρηματιστήριο της πατρίδας του, ακυρώνεται κατά σύμπτωση και βεβαίως τελεσίδικα κάθε μελλοντικό του διάβημα προς τα πάνω. Η πτητική δύναμη, η οποία τον έχει καταστήσει περιζήτητο, ως το πλέον εντυπωσιακό θέαμα σε όλη την αμερικανική επικράτεια, παύει να ισχύει, επειδή διαβαίνει το κατώφλι της ενηλικίωσής του. Μόνον αν ευνουχισθεί, ισχυρίζεται ο σοφός Γεχούντι θα μπορέσει ενδεχομένως να εξελιχθεί σε ένα καθόλα ιπτάμενο έλλογο δίποδο, οι ημιθεϊκές ικανότητες του οποίου δεν θα έχουν ημερομηνία λήξεως. Κάτι που ευτυχώς απεύχεται χωρίς δεύτερη σκέψη.
Από τον Μεσαίωνα στη Νέα Υόρκη
Τονίζω εδώ ότι ο Ιππότης της Στρογγυλής Τράπεζας Σερ Γουόλτερ έχει χαρίσει το όνομά του στον κεντρικό ήρωα του βιβλίου. Φαίνεται έτσι ότι συνδέει εμμέσως πλην σαφώς τον δυτικοευρωπαϊκό Μεσαίωνα της λευκής και μαύρης μαγείας με τον αρκούντως ταραγμένο διάκοσμο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής των μέσων του περασμένου αιώνα. Αυτό μας αφήνει άλλωστε να το υπονοήσουμε ο ίδιος ο συγγραφέας στη σελίδα 264 του έργου του. Οι δομές του παραδοσιακού, αθώου παραμυθιού συναντούν αναπόφευκτα τον τρόμο της εποχής μας. Το παραμύθι στοιχειώνεται κατά συνέπεια από τον εφιάλτη του ζην επικινδύνως. Τα απροσδόκητα γυρίσματα της τύχης συναγωνίζονται τις απρόβλεπτες εξελίξεις ενός σκληρού πόκερ ή μιας παρτίδας σκακιού από βιρτουόζους του είδους. Συμπέρασμα: η φαντασιακή προοπτική δεν αντιστρατεύεται, ούτε υπονομεύει την αλήθεια της ζωής: συμβαδίζοντας χέρι χέρι με πολλές εκφάνσεις και πτυχές της εξ αντικειμένου πραγματικότητας, οικοδομεί την άλλη διάσταση της Ουσίας.
Οι αλλεπάλληλες ανατροπές της δράσης αντιστοιχούν στις κρίσεις μιας δυστοπικής συγκυρίας, η οποία συγκαλύπτεται πίσω από το πέπλο της αυταπάτης και της ομαδικής ψευδαίσθησης. Άλλοι το ονόμασαν το φαινόμενο αυτό «αμερικανικό όνειρο».
Κοντολογίς, το ένα στοιχείο, δηλαδή το εξόφθαλμα παράλογο, δεν υπονομεύει το έτερο, ήτοι την αλήθεια της περιρρέουσας ατμόσφαιρας. Η εξιστόρηση συνιστά επίσης μιαν αποθέωση της τραγικής φάρσας. Ο Γουόλτ κινείται στις παρυφές των ορίων του γκροτέσκο. Ο Γεχούντι δρα ως μια μετενσάρκωση του Μέρλιν ή του Πρόσπερο, του νόμιμου Δούκα του Μιλάνου. Το Καλό και το Κακό αναμειγνύονται ενίοτε απερίφραστα. Όπως ακριβώς τα κίβδηλο αλκοόλ της ποτοαπαγόρευσης ανακατεύεται με το καθαρόαιμο ουίσκι από τον Καναδά. Οι αλλεπάλληλες ανατροπές της δράσης αντιστοιχούν στις κρίσεις μιας δυστοπικής συγκυρίας, η οποία συγκαλύπτεται πίσω από το πέπλο της αυταπάτης και της ομαδικής ψευδαίσθησης. Άλλοι το ονόμασαν το φαινόμενο αυτό «αμερικανικό όνειρο». Πρόκειται ακριβώς για τον ευφημισμό, τον οποίο θέλει να ενστερνισθεί ως υπέρτατη αξία ο Δάσκαλος Γεχούντι: ξεπερνώντας το φάσμα της αμείλικτης πεζής καθημερινότητας, επιδιώκει να καταστήσει τουλάχιστον τον Γουόλτ ένοικο του ζωτικού αέρα, ήτοι του ονείρου της απόλυτης ευτυχίας. Ο αλτρουισμός του πηγάζει από τη μαγεία. Εξ ου και η γοητεία του προκείμενου λόγου, ο οποίος μας θυμίζει από τη σκοπιά του, ότι πράγματι «η λογοτεχνία [...] μας δείχνει κάτι που ήταν παρόν και κανείς δεν το έβλεπε, ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί κάτι που δεν υπήρξε, και που υπάρχει ακριβώς χάρι στο έργο τέχνης», όπως καταθέτει ο Κορνήλιος Καστοριάδης στο Παράθυρο στο χάος, που κυκλοφορεί στην γλώσσα από τις εκδόσεις Ύψιλον. Εν ολίγοις η γραφή του Πολ Όστερ συμμετέχει με θέρμη στη βελτίωση του μηχανισμού της ενσυναίσθησης.
Παράδοξα και ευτράπελα
Ο Γουόλτ μετατρέπεται ανενδοιάστως σε ευκαιριακό, εξαιρετικά δραστήριο μαφιόζο, χωρίς όμως να διαπράξει άλλη ανθρωποκτονία εκ προθέσεως ή εξ αμελείας, διευθύνει για τρία χρόνια με μεγάλη επιτυχία το ιδιόκτητο μπαρ του, το οποίο βαφτίζει «Mr. Vertigo».
Σταχυολογώ ορισμένα σημαδιακά επεισόδια της ξέφρενης κούρσας του MrVertigo: α) ο Γεχούντι αυτοκτονεί επειδή δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τη ραγδαία φθορά του οργανισμού του από τον ανίατο καρκίνο που ταλαιπωρεί βασανιστικά το στομάχι του, β) ο έμπιστός του «γραμματικός», ο Αίσωπος, ένας ευφυής μαύρος και η αρχετυπική Ινδιάνα, η ευτραφής, καλόγνωμη Μάμα Σιου, η «οικονόμος» του «νοικοκυριού» του, αφού συλληφθούν παρανόμως, καίγονται ζωντανοί από την περιβόητη ρατσιστική οργάνωση Κου Κλουξ Κλαν, γ) η πρώην ερωμένη του Γεχούντι, η γοητευτική κυρία Γουίδερσπουν, παρολίγον κυρία Όρβιλ Κοξ, συνάπτει τον κύκνειο ερωτικό δεσμό της με τον Γουόλτ, δεκαετίες μετά τη γνωριμία τους, δ) αφού έχει ήδη αποτύχει να εξορύξει ικανή ποσότητα πετρελαίου στις μεσοδυτικές Πολιτείες της χώρας της, ε) ο Γουόλτ στο μεταξύ έχει προλάβει να δηλητηριάσει τον θείο του, τον αδίστακτο λαθρέμπορο Σλιμ, στ) ο οποίος πριν χρόνια τον είχε ληστέψει, ζ) διακεκριμένοι παίκτες του μπέιζμπολ αφηγούνται θεαματικές ανόδους και κατακόρυφες πτώσεις της σταδιοδρομίας τους, οι οποίες παραδόξως πλην όμως λυσιτελώς επιδρούν στην εξέλιξη του βασικού μύθου, η) ο Γουόλτ μετατρέπεται ανενδοιάστως σε ευκαιριακό, εξαιρετικά δραστήριο μαφιόζο, χωρίς όμως να διαπράξει άλλη ανθρωποκτονία εκ προθέσεως ή εξ αμελείας, θ) διευθύνει για τρία χρόνια με μεγάλη επιτυχία το ιδιόκτητο μπαρ του, το οποίο βαφτίζει «Mr. Vertigo», ενώ ι) δεν παραλείπει στα εβδομήντα έξι του χρόνια να μας παραδώσει την ιδιαίτερα αναλυτική, κατά τα φαινόμενα ειλικρινή αυτοβιογραφία του. Ό,τι δηλαδή συνιστά με τη σειρά της εξ ολοκλήρου το παρόν βιβλίο.
Ο χαρισματικός αυτός πλάνης, ο Γουόλτερ Κλέρμπορν Ρόουλι, ο «Κύριος Ζαλάδας – Vertigo», ένα κράμα Ιώβ και Ισαάκ.
Ο χαρισματικός αυτός πλάνης, ο Γουόλτερ Κλέρμπορν Ρόουλι, ο «Κύριος Ζαλάδας – Vertigo», ένα κράμα Ιώβ και Ισαάκ, ο οποίος, αξίζει να σημειωθεί, είχε κακοποιηθεί στα παιδικά του χρόνια, προτού καν συναντήσει τον μέντορά του, θα ομολογήσει στο τέλος της αφήγησης, ότι η θεαματική έξοδος από τον Εαυτό, σε ιδιαίτερα κρίσιμες στιγμές αυτογνωσίας, συνιστούσε το απόλυτο επίτευγμα, την κορύφωση του βίου του. Φρονεί στην κατακλείδα των εξομολογήσεών του ότι η αλχημεία του Δασκάλου Γεχούντι, ο οποίος σημειωτέον μελετούσε σε όλη του τη ζωή ένα και μόνο βιβλίο, από την παρακαταθήκη μάλιστα του Μπαρούχ Σπινόζα, πιθανότατα την Ηθική, ίσως να ήταν απλώς ένα αναγκαίο προστάδιο, μια πρώτη σειρά απλοϊκών μαθημάτων, προτού βιώσει την οριακή αναβάθμιση του εγώ σε Ον. Συγκρατώ ότι η μετάφραση απέδωσε με άνεση το πρωτότυπο σε αβίαστα ελληνικά.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ είναι ποιητής.
Απόσπασμα από το βιβλίο
«Ήμουν δώδεκα χρονών την πρώτη φορά που περπάτησα πάνω στο νερό. Αυτός που μου δίδαξε πώς να το κάνω ήταν ένας άντρας με μαύρα ρούχα, και δεν πρόκειται να παραστήσω ότι έμαθα το κόλπο από τη μια στιγμή στην άλλη. Ο Δάσκαλος Γεχούντι με βρήκε όταν ήμουν εννιά χρονών, ένα ορφανό αγόρι που ζητιάνευε για πενταροδεκάρες στους δρόμους του Σεντ Λούις, και δούλεψε μαζί μου αδιάκοπα επί τρία χρόνια προτού με αφήσει να δείξω τις ικανότητές μου δημοσίως».
Mr. VertigoPaul Auster
Μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη
Μεταίχμιο 2016
Σελ. 344, τιμή εκδότη €15,50
