ΕΡΕΥΝΑ. Η κοινωνικο-οικονομική κινητικότητα των αποδήμων Ελλήνων

Γράφει ο

ΒΑΣΊΛΗΣ ΤΣΑΠΑΛΙΑΡΗΣ
κοινωνία λόγος πρ.ερευνητής ΓΓΑΕ

Η θέση και η εξέλιξη των Ελλήνων στις χώρες αποδημίας εξαρτάται από πολλούς προσδιοριστικούς παράγοντες. Από τις πολιτικές και τις παρεχόμενες δομές και υπηρεσίες ένταξης και ενσωμάτωσης των μεταναστών, από την αρχαιότητα και τη διάρκεια παραμονής, τις πολιτισμικές αξίες, τις συμπεριφορές και τις στάσεις των γηγενών πληθυσμών έναντι των εισερχομένων μεταναστών, κ.ά. 

Η έρευνα κινητικότητας σε ό,τι αφορά τον Ελληνισμό στις χώρες αποδημίας, φέρεται να παρουσιάζει διάφορα μεθοδολογικά προβλήματα. Αυτά, φαίνεται να είναι κυρίως η έλλειψη αντιστοιχίας στις απογραφές των χωρών υποδοχής, ειδικά σε ό,τι αφορά τη γενεακή σύνθεση και τον ορισμό των διαφόρων απογραφικών κατηγοριών, η παρουσιαζόμενη ανομοιομορφία στους δείκτες κινητικότητας, και, τέλος, η έλλειψη συστηματικών στοιχείων για την οικονομική θέση των μεταναστών κατά την αναχώρηση τους και την παλιννόστηση. 

Η μόνη σχετική συγκριτική μελέτη για την παρατηρούμενη κινητικότητα των ομογενών είναι αυτή της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού (ΓΓΑΕ), του 1991, (Ν. Π. Πετρόπουλος, Κοινωνικο-οικονομική κινητικότητα των αποδήμων Ελλήνων, εκδ. ΓΓΑΕ, 1991), στηριζόμενη στα απογραφικά στοιχεία των χωρών αποδημίας. Ελλείψει νεότερης είναι η μοναδική από την οποία μπορεί κανείς να έχει μια γενική εύληπτη εικόνα της κοινωνικο-οικονομικής κινητικότητας του «έξω» Ελληνισμού. Χρησιμοποιώντας απογραφικά στοιχεία των χωρών υποδοχής σχετικά με την εκπαίδευση, το επάγγελμα και το εισόδημα των αποδήμων στις κυριότερες χώρες αποδημίας των Ελλήνων (ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία, Γερμανία), η προαναφερόμενη μελέτη έδειξε μια αξιοσημείωτη κινητικότητα των ομογενών, τόσο ενδογενεακά (πρώτη γενιά), όσο και διαγενεακά – μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης γενιάς.

Με αυτά τα δεδομένα, οι παρουσιαζόμενες διακρίσεις τα τελευταία χρόνια όλο και συχνότερα και μάλιστα από ανθρώπους των πρώτων γενεών φαίνεται να συνδέονται με τις παρουσιαζόμενες μεταβολές που καταγράφονται στην εν λόγω έρευνα. 

Έχοντας υπόψη τη σπουδαιότητα των ευρημάτων της μελέτης αυτής στις σχέσεις της Ελλάδας με την Ομογένεια, παρουσιάζουμε παρακάτω, σε αδρές γραμμές, τα κυριότερα σημεία.

1.Εξέλιξη των ατόμων πρώτης γενιάς

Κατά την έρευνα, ο στόχος των μεταναστών της πρώτης γενιάς φέρεται να ήταν βασικά οικονομικός και φαίνεται να αντιλαμβανόταν εν γένει την βιομηχανική και εξαρτημένη εργασία σαν μια προσωρινή φάση στην επαγγελματική τους σταδιοδρομία, διεκδικώντας τη μετάβαση και την άνοδο σε άλλους αποδοτικότερους ή προσφιλείς τομείς. 

Εξετάζοντας διαχρονικά το επαγγελματικό και μορφωτικό επίπεδο της πρώτης γενιάς μεταναστών (με τόπο γέννησης την Ελλάδα), φέρεται να διαπιστώθηκε αξιοσημείωτη άνοδος σε ανώτερα μορφωτικά και επαγγελματικά επίπεδα στις περισσότερες προαναφερόμενες χώρες αποδημίας. 

1.2 Μεταβολές στο μορφωτικό επίπεδο της πρώτης γενιάς 

Στην εκπαίδευση, φέρεται να σημειώθηκαν μεταβολές προς ανώτερα επίπεδα σπουδών στον Καναδά (1971-1981), στην Αυστραλία (1976-1981) και στη Γερμανία (1975-1986). Στην περίπτωση δε της Αμερικής - στην περίπτωση της οποίας τα στοιχεία δεν ήταν ακριβώς συγκρίσιμα – φέρεται να παρατηρήθηκε ανώτερο μορφωτικό επίπεδο στο νεώτερο ρεύμα μεταναστών (1960-1980), συγκριτικά με τους παλαιότερα αφιχθέντες στις ΗΠΑ έως το 1959. 

Η παρουσιαζόμενη, κατά την έρευνα, γενικότερη βελτίωση του μορφωτικού επίπεδου μπορεί να εξηγηθεί είτε σαν αποτέλεσμα της παραμονής στη χώρα υποδοχής, είτε να οφείλονταν στην εισδοχή νέων μεταναστών από την Ελλάδα με ανώτερο μορφωτικό επίπεδο, είτε σε παλιννόστηση στην Ελλάδα των κατωτέρου μορφωτικού μεταναστών (στο ίδιο, σ. 84).

Συγκριτικά, με τα μορφωτικά επίπεδα των ντόπιων στις ΗΠΑ, τον Καναδά και την Αυστραλία, ως προς τις πανεπιστημιακές σπουδές, οι Έλληνες μετανάστες πρώτης γενιάς παρουσιάζονταν να προσεγγίζουν περισσότερο το επίπεδο των ντόπιων στις ΗΠΑ και τον Καναδά και σε συγκριτικά λιγότερο βαθμό στην περίπτωση της Αυστραλίας, όπου φέρεται να παρουσιαζόταν μεγαλύτερες συγκριτικά αποκλίσεις, σε σχέση με τις πρώτες. Τέλος, στην περίπτωση της Γερμανίας, οι εκεί Έλληνες παρουσιαζόταν να προσεγγίζουν κατά 52% το αντίστοιχα του συνόλου των Γερμανών (περιλαμβανομένων και των εκεί αλλοδαπών), και να ξεπερνούν κατά 119% το εκπαιδευτικό επίπεδο των αλλοδαπών της Γερμανίας . 

Συγκρινόμενοι οι ομογενείς των διαφόρων χωρών ως προς το απόλυτο επίπεδο σπουδών, η ίδια συγκριτική μελέτη έδειξε οι μετανάστες στις ΗΠΑ και στον Καναδά να έχουν υψηλότερα επίπεδα πανεπιστημιακών σπουδών από τους Έλληνες μετανάστες της Αυστραλίας.

1.3 Επαγγελματική εξέλιξη πρώτης γενιάς

Εξετάζοντας την επαγγελματική θέση και την επαγγελματική κινητικότητα, η ίδια μελέτη έδειξε να υπάρχουν διαφοροποιήσεις των Ελλήνων μεταναστών ανάλογα με τις χώρες υποδοχής. Οι Έλληνες των ΗΠΑ εμφανίζονται στα σχετικά απογραφικά στοιχεία να προσεγγίζουν περισσότερο σε ποσοστά το επίπεδο των ντόπιων Αμερικανών, στα τεχνικά, επιστημονικά και διοικητικά επαγγέλματα. Να ακολουθούν κατά σειρά στους ίδιους επαγγελματικούς τομείς οι Έλληνες της Αυστραλίας, και τελευταίοι συγκριτικά οι ομογενείς του Καναδά, οι οποίοι φέρονται να έρχονται τελευταίοι σε σύγκριση με το επαγγελματικό επίπεδο του συνόλου του εργατικού δυναμικού του Καναδά (Καναδοί και αλλοδαποί στον Καναδά). Στην περίπτωση, τέλος, της Γερμανίας, στην οποία η σύνθεση και ο δείκτης επαγγελματικής ειδίκευσης παρουσιάζονται με διαφορετικό τρόπο, οι εκεί Έλληνες παρουσιαζόταν να βρίσκονται στο μέσο όρο ειδίκευσης μεταξύ των εκεί αλλοδαπών έξι εθνικοτήτων. 

1.4 Απασχόληση κατά κλάδο των ατόμων πρώτης γενιάς 

Ως προς την κατανομή στους διαφόρους κλάδους απασχόλησης, για την περίοδο που αναφέρεται η συγκριτική αυτή μελέτη, του 1991, στην Γερμανία, η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων (71%) φέρεται να εργαζόταν στην βιομηχανία και κατά το υπόλοιπο στον επιχειρηματικό κλάδο των υπηρεσιών. Αντιστρόφως με την περίπτωση της Γερμανίας, στον Καναδά εμφανιζόταν να πλειοψηφούν οι εργαζόμενοι στις υπηρεσίες και να ακολουθούν οι απασχολούμενοι στη μεταποίηση. Στην Αυστραλία, να υπερτερούν οι εργαζόμενοι στη βιομηχανία και τις βιοτεχνίες. 

Τέλος, ως προς τις ΗΠΑ οι Έλληνες μετανάστες πρώτης γενεάς εμφανιζόταν να κατανέμονται περίπου ισόρροπα στις υπηρεσίες, τη βιομηχανία και τα διοικητικά/διαχειριστικά επαγγέλματα. Κατά την έρευνα, τα εμφανιζόμενα στις ΗΠΑ υψηλότερα ποσοστά στα διοικητικά και διαχειριστικά επαγγέλματα ενδέχεται να συνδεόταν με ανώτερα ποσοστά απασχόλησης σε μικρο-επιχειρήσεις και ιδιόκτητες επιχειρήσεις, ή ενδεχομένως να είχαν σχέση με την αρχαιότητα της μετανάστευσης στις ΗΠΑ, συγκριτικά με τις άλλες χώρες που δέχτηκαν μετανάστες σε μαζική κλίμακα πολύ αργότερα.

1.5 Εισοδηματικό επίπεδο των πρώτης γενεάς ατόμων

Για την «εικονογράφηση» της εισοδηματικής θέσης των Ελλήνων μεταναστών οι δείκτες εισοδήματος δεν εμφανίζονται απόλυτα συγκρίσιμη και φέρεται να μη κατέστη δυνατή η πραγματοποίηση συγκρίσεων σε σχέση με τα εισοδήματα των γηγενών με μετατροπή των εισοδημάτων σε ενιαίο εισόδημα, η οποία δεν έγινε.

Ωστόσο, κατά την έρευνα, προέκυψαν μερικά γενικά συμπεράσματα, ορισμένες εισοδηματικές συγκρίσεις σε σχέση με τις άλλες εθνικότητας των μεταναστών. Σύμφωνα με αυτές, σε ό,τι αφορά την πρώτη γενιά των Ελλήνων μεταναστών αυτή φέρεται να βρίσκεται σε σχετικά καλή εισοδηματική κατάσταση στις ΗΠΑ και τον Καναδά, ενώ εμφανιζόταν να μειονεκτούν οι Έλληνες της Αυστραλίας. Ειδικότερα, οι Έλληνες των ΗΠΑ φέρεται ότι βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση συγκριτικά με τις άλλες εθνικότητες, αλλά και με «την κυρίαρχη εθνικότητα – τους Άγγλους». Στην περίπτωση του Καναδά, οι εκεί Έλληνες εμφανιζόταν να έχουν κατώτερο εισόδημα συγκρινόμενοι με το σύνολο των Καναδών. Τέλος, όσον αφορά την περίπτωση της Γερμανίας, οι Έλληνες παρουσιαζόταν να βρισκόταν σε μειονεκτική θέση σε σχέση με τους Γερμανούς ομολόγους τους, αλλά οι Ελληνίδες να βρίσκονται σε ανώτερη θέση(στο ίδιο, σ. 81).

2.Κινητικότητα της δεύτερης γενιάς και διαγενεακές μεταβολές

Από τις διαπιστώσεις της ίδιας έρευνας ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα δεδομένα για τη δεύτερη γενιά, τους δείκτες κινητικότητας που παρουσιάζει στους διάφορους τομείς, αλλά και εκείνα που αναφέρονται στη διαγενεακή κινητικότητα, εξετάζοντας συγκριτικά τις «επιδόσεις» της δεύτερης γενιάς σε σχέση με την πρώτη στις προαναφερόμενες κύριες χώρες αποδημίας.

Κατά την έρευνα, για την εποχή πάντα που αυτή αναφέρεται, με ορισμένες εξαιρέσεις διαπιστώθηκε διαγενεακή κινητικότητα σε όλες τις εξεταζόμενες χώρες, και στους τρεις τομείς, την εκπαίδευση, το επάγγελμα και το εισόδημα. Σε μερικές χώρες, το επίπεδο της δεύτερης γενεάς εμφανιζόταν ανώτερο και σε άλλες κατώτερο συγκριτικά με τους ντόπιους.

2.1 Εκπαιδευτικό επίπεδο των ατόμων δεύτερης γενιάς

Ως προς την εκπαίδευση απόλυτα επίπεδα δεν υπάρχουν. Από τα διαθέσιμα πάντως στοιχεία, κατά την έρευνα, φέρεται να προκύπτουν ενδείξεις ότι οι Ελληνοαμερικανοί και η Ελληνοκαναδοί της δεύτερης γενιάς διαθέτουν ανώτερα επίπεδα σπουδών ΑΕΙ από τους Ελληνοαυστραλούς. Πράγμα, που κατά την έρευνα μπορεί να οφείλεται είτε σε παράγοντες αρχαιότητας σχετιζόμενους με τους διαφορετικούς χρόνους εγκατάστασης και της διάρκειας διαμονής των μεταναστευτικών ρευμάτων στις διάφορες χώρες, είτε να οφείλεται στις κατά περίπτωση διαφοροποιήσεις των πολιτικών ενσωμάτωσης και εκπαίδευσης στις διάφορες χώρες εγκατάστασης. 

Ως προς την εκπαίδευση απόλυτα επίπεδα δεν υπάρχουν. Από τα διαθέσιμα πάντως στοιχεία, κατά την έρευνα, φέρεται να προκύπτουν ενδείξεις από τα διαθέσιμα στοιχεία ότι οι Ελληνοαμερικανοί και η Ελληνοκαναδοί της δεύτερης γενιάς διαθέτουν ανώτερα επίπεδα σπουδών ΑΕΙ από τους Ελληνοαυστραλούς. Πράγμα, που κατά την έρευνα μπορεί να οφείλεται είτε σε παράγοντες αρχαιότητας σχετιζόμενους με τους διαφορετικούς χρόνους εγκατάστασης και της διάρκειας διαμονής των μεταναστευτικών ρευμάτων στις διάφορες χώρες, είτε να οφείλεται στις κατά περίπτωση διαφοροποιήσεις των πολιτικών ενσωμάτωσης και εκπαίδευσης στις διάφορες χώρες εγκατάστασης. 

2.2 Επαγγελματική εξέλιξη δεύτερης γενιάς

Στον επαγγελματικό τομέα, εξεταζόμενοι συγκριτικά με τους γηγενείς των χωρών αποδημίας και το σύνολο του εργατικού δυναμικού κάθε χώρας, προέχουσα θέση φαίνεται να καταλαμβάνουν οι Ελληνοαμερικανοί, οι οποίοι φέρεται να υπερτερούν έναντι των Ελληνοαυστραλών και των Ελληνοκαναδών. Μάλιστα οι Ελληνοαμερικανοί φαίνεται να ξεπερνούν και τους γηγενείς εργαζόμενους. Ενώ στην περίπτωση της Αυστραλίας και του Καναδά η δεύτερη γενιά εμφανίζεται να «προσεγγίζει αλλά χωρίς να ξεπερνάει τα ποσοστά των ντόπιων εργαζομένων». 

Μάλιστα και σε απόλυτα επαγγελματικά επίπεδα, οι Ελληνοαμερικανοί της δεύτερης γενιάς παρουσιάζονται, στο χρόνο πάντα που αναφέρεται η έρευνα, να διαθέτουν υψηλότερα ποσοστά διοικητικών-επιστημονικών στελεχών και ελεύθερων επαγγελματιών από τους Ελληνοαυστραλούς και τους Ελληνοκαναδούς. Οι Ελληνοκαναδοί παρουσιάζονταν να έχουν τα κατώτερα απόλυτα ποσοστά στις δύο πρώτες κατηγορίες. Η ιεράρχηση αυτή, κατά την έρευνα φέρεται να συναρτάται ενδεχομένως με παράγοντες όπως η αρχαιότητα των μεταναστευτικών ρευμάτων και τα επίπεδα εκπαίδευσης στις διάφορες χώρες υποδοχής των Ελλήνων μεταναστών (στο ίδιο, σ. 87).

2.3 Διαγενεακές μεταβολές στους κλάδους απασχόλησης

Εκτός των όσων αναφέρθηκαν παραπάνω, φαίνεται να προέκυψαν και ορισμένες διαγενεακές επαγγελματικές μεταβολές. Στον Καναδά, π.χ. παρατηρήθηκε μεταβολή από τη μεταποίηση προς την κατηγορία των εργαζομένων στις υπηρεσίες – τις πωλήσεις και τα επαγγέλματα γραφείου, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία, κατά 60%, παρουσιάζεται να συγκεντρώνεται στις υπηρεσίες και τη μεταποίηση. Περνώντας στην περίπτωση της Αυστραλίας, παρουσιάστηκε μετατόπιση από τη βιομηχανία και τις υπηρεσίες (πρώτη γενιά) προς τα επαγγέλματα γραφείου και τα τεχνικό-επιστημονικά επαγγέλματα στην περίπτωση της δεύτερης γενιάς. Κατά το μεγαλύτερο ποσοστό που ανέρχεται στο 55% η δεύτερη γενιά στην εν λόγω χώρα, εμφανίζεται να απορροφάται κυρίως από τρεις επαγγελματικές κατηγορίες. Ειδικότερα, από τα επαγγέλματα γραφείου, τη μεταποίηση και τις τεχνικο-επιστημονικές ειδικότητες. Τέλος, στις ΗΠΑ, για τον χρόνο που αναφέρεται η έρευνα, φέρεται να σημειώθηκε ανακατανομή από τις υπηρεσίες και τη μεταποίηση προς τα τεχνικο-οικονομικά επιστημονικά και τα γραφειοκρατικά επαγγέλματα. Εξετάζοντας τις εργασιακές κατανομές ξεχωριστά ως προς τα δύο φύλα, τα μεγάλα σχετικά ποσοστά της δεύτερης γενιάς ανδρών στις ΗΠΑ εμφανίζονται να συγκεντρώνονται στα επιστημονικά, διοικητικά και βιοτεχνικά επαγγέλματα, ενώ για τις Ελληνίδες στα επιστημονικά και τα γραφειοκρατικά επαγγέλματα.

Σε γενικές γραμμές, σε ότι αφορά την επαγγελματική απασχόληση, από την έρευνα αυτή παρατηρήθηκε μια ορισμένη διαγενεακή επαγγελματική διαφοροποίηση ανάλογα με τις χώρες υποδοχής. Στις ΗΠΑ και στην Αυστραλία σημειώθηκαν διαγενεακές πτωτικές μεταβολές στους εργαζόμενους στις υπηρεσίες, αντιθέτως, στον Καναδά, παρουσιάσθηκε αύξηση της συμμετοχής των ατόμων δεύτερης γενιάς στις υπηρεσίες. 

Από την εξέταση των δεδομένων, η έρευνα θεωρεί, πως γενικά για όλες τις κύριες χώρες αποδημίας (ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία, Γερμανία) η σταδιοδρομία των Ελλήνων μεταναστών, παρουσιάζεται να ξεκινάει από τη βιομηχανική εξαρτημένη εργασία, να περνάει από τις υπηρεσίες και να καταλήγει στις επιστήμες και τη διοίκηση επιχειρήσεων.

Τέλος, σε ότι αφορά την εισοδηματική κατάσταση των ομογενών και ως προς αυτή παρουσιάζονται ορισμένες αξιοσημείωτες διαχρονικές μεταβολές, παίρνοντας υπόψη τα σχετικά απογραφικά στοιχεία των χωρών υποδοχής.

2.4 Διαγενεακές μεταβολές στα εισοδηματικά μεγέθη

Στην περίπτωση των ΗΠΑ και της Αυστραλίας, κατά τις απογραφικές περιόδους που εξετάζει η έρευνα, παρατηρήθηκε ανοδική εισοδηματική κινητικότητα από την πρώτη στη δεύτερη γενεά στις ΗΠΑ και στην Αυστραλία. Στις ΗΠΑ μάλιστα το εισοδηματικό επίπεδο της δεύτερης γενεάς Ελληνοαμερικανών έδειξε να ξεπερνάει κατά πολύ των γηγενών και αυτά των διαφόρων άλλων εθνικοτήτων των ΗΠΑ. 

Αντίστροφα, εξαίρεση εμφανίστηκε να παρουσιάζει ο Καναδάς, όπου ως φαίνεται σημειώθηκε αναστροφή στα αποτελέσματα. Στην περίπτωση έτσι του Καναδά, το εισοδηματικό επίπεδο των Ελληνοκαναδών σε σύγκριση με το σύνολο των Καναδών παρουσιάζεται να ήταν χαμηλότερο στη δεύτερη γενεά παρά στην πρώτη και να απέχει σημαντικά από το εισοδηματικό επίπεδο των Καναδών. Η εξήγηση αυτού του «παράδοξου» φαίνεται να έχει πιθανόν ως αιτία ότι ένας σημαντικός αριθμός της δεύτερης γενιάς, κατά το διάστημα των εξεταζόμενων απογραφικών περιόδων, να μην είχε ακόμα «ωριμάσει» στην επαγγελματική του σταδιοδρομία, ή ενδεχομένως ως αιτία τη στροφή σε επαγγέλματα υψηλού μορφωτικού επιπέδου, μη υψηλής εισοδηματικής εξέλιξης (στο ίδιο, σ. 88). 

Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Συνοψίζοντας εδώ σε γενικές γραμμές, μπορούμε να πούμε, ότι τα ευρήματα της εν λόγω μελέτης δείχνουν -με ορισμένες διακυμάνσεις και διαφορές από χώρα σε χώρα σχετιζόμενες με την αρχαιότητα της εγκατάστασης ή άλλους παράγοντες- μια αξιοσημείωτη ανοδική κινητικότητα των Ελλήνων στις κυριότερες χώρες αποδημίας (ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία, Γερμανία). Ενδογενεακά και διαγενεακά. Σε ορισμένες χώρες, το επίπεδο της δεύτερης γενιάς παρουσιάζεται ανώτερο ενώ σε άλλες κατώτερο από αυτό των ντόπιων