Λαογραφία. «Ο Φλεβάρης των Φλεβών». Γράφει η φιλόλογος Γιώτα Ιωακειμίδου

Της Γιώτας Ιωακειμίδου*

Ο Φεβρουάριος ήταν ο τελευταίος μήνας στο ρωμαϊκό ημερολόγιο. Το 153 πχ με το Γρηγοριανό ημερολόγιο πήρε τη δεύτερη θέση. Όπως όλοι οι μήνες, έτσι και αυτός έχει λατινικό όνομα. Ήταν ο μήνας ο αφιερωμένος στους εξαγνισμούς, februo στα λατινικά σημαίνει καθαρίζω και ονομάστηκε Februarius mensis,δηλαδή ο μήνας των καθαρισμών.

Σύμφωνα με τη ρωμαϊκή μυθολογία η θεά Februa, η Φεβρούα, ήταν αυτή που είχε την ευθύνη των καθαρμών, των εξαγνισμών. Ο februus, Φέβρουος , ήταν ο θεός των νεκρών. Τον μήνα αυτό γινόταν όλες οι λατρευτικές τελετές για τους νεκρούς και επειδή είναι ένας βροχερός μήνας,ήταν αφιερωμένος στον θεό Ποσειδώνα. Ο Φλεβάρης με νερό,κουτσός μπαίνει στο χορό. Λέει η παροιμία της νέας ελληνικής.

Στο αττικό ημερολόγιο αντιστοιχούσε στον μήνα Ανθεστηριώνα κατά τον οποίο τελούνταν κάποιες ανάλογες τελετές που αφορούσαν τις ψυχές. Γίνονταν σπονδές στους τάφους και προσφέρονταν άνθη και μαγειρεμένα λαχανικά με σιτάρι. Τα παγανιστικά αυτά έθιμα επειδή δεν μπόρεσε να τα εκριζώσει ο χριστιανισμός υιοθέτησε.

Τα ονόματα του είναι πολλά. Τον λένε κουτσοφλέβαρο, κούτσουρο (κοντό) και στον Πόντο κούντουρο (κοντή ουρά) και κουτσούκ (τούρκικη λέξη με την ίδια σημασία). Τον έλεγαν σε πολλά μέρη και «Αλυκοχαντζού»,από το λύκος και Χαντζού. Αυτή ήταν ένα τέρας με μορφή λύκου ή σκύλου που επισκεπτόταν τα σπίτια την Σαρακοστή για να κάνει κακό. «Λυκοχάντζε» έλεγαν τις τελευταίες μέρες του Φεβρουαρίου και τις πρώτες του Μαρτίου. Τον αποκαλούσαν ακόμα χωλό και σημαδιάρη, γι αυτό οι έγκυες δεν έκαναν δουλειές για να μην γεννήσουν σημαδεμένο παιδί. Για να αποφύγουν κάθε κακό ενδεχόμενο σκάλιζαν την φωτιά και έλεγαν «ό,τι πιάνω ατέν να πιάν».

Το Φλεβάρη μη φυτέψεις, ούτε να στεφανωθείς,
Τρίτη μέρα μη δουλέψεις, Σάββατο μη στολιστείς.

Οι παροιμίες που αναφέρονται στον μήνα αυτόν είναι πάρα πολλές,τόσο και της νέας ελληνικής,όσο και της ποντιακής .

Ο κούντουρον έν λειφτός

Έν ολίγον πα ζαντός ή ποδεζίζω το Χριστό ΄σ΄

(είναι λειψός,είναι και λίγο τρελός)

Στον Πόντο τον μήνα αυτόν έκανε πάρα πολύ κρύο τον έλεγαν και «πασαλοκάφτες», ενώ στην Ελλάδα «παλουκοκαύτη» έλεγαν τον Μάρτιο. Παρόλα τα κρύα του όμως πίστευαν ότι η γη προετοιμάζεται για την άνοιξη και  είχε την θερμότητα «από εφτά φουρνία». Φλεβάριμ΄ και αν θλίβεσαι καλοκαιρνός μυριεις, έλεγαν. Το ίδιο έλεγαν και εδώ «Ο φλεβάρης και αν φλεβίσει καλοκαίρι θα μυρίσει».

Πολλές και σημαντικές γιορτές τον μήνα αυτόν γιόρταζαν στον Πόντο. Την πρώτη Φεβρουαρίου ο Άγιος Τρύφωνας, προστάτης των σπαρτών και των αμπελιών και προστάτευε τις ρίζες των δέντρων από τα σκουλήκια. Τον έλεγαν «σκωλεκέα» και ράντιζαν την μέρα αυτή τα χωράφια με αγιασμό. Στις 2 Φεβρουαρίου γιόρταζαν την υπαπαντή «το σαράντισμα της Παναγίας». Ήταν μέρα πολύ αυστηρής αργίας που την τιμούσαν ακόμα και οι Τούρκοι. Με την Υπαπαντή έκλειναν οι αργίες του χειμώνα «Υπαπαντήν –Υπαπαντήν/σ΄εξεργους εμπαίν κλειδίν. Το ίδιο ακριβώς έλεγαν και στην Ελλάδα: «Η Παπαντή διώχνει τις γιορτές με τ’ αντί».

Στον Πόντο, όπως και στην Ελλάδα, τον θεωρούσαν γρουσούζη μήνα και δεν γινόταν γάμος, γιατί υπήρχε η δοξασία ότι αυτοί οι γάμοι δεν στεριώνουν . Ακόμα δεν έκαναν κάποια επιχείρηση ούτε ταξίδι. Για κανέναν λόγο δεν έπρεπε να κάνουν οποιαδήποτε δουλειά την μέρα του Αγίου Συμεών, γιατί θα πάθαιναν κακό, ειδικά οι έγκυες θα γεννούσαν παιδί με πρόβλημα: « Τ΄Α-Συμιωνί ση βαρεσμέντζας το σπίτ κάρφωμαν, ράψιμον,κόψιμον κι ίνεται». Στις 10 γιόρταζε ο άγιος Χαράλαμπος. Την μέρα αυτή έκαναν κόλλυβα χωρίς ζάχαρη και τα φύλαγαν για τις μέρες που είχε φουρτούνα στην θάλασσα, τα έριχναν τότε στα κύματα και την καλόπιαναν να γαληνέψει. Πίστευαν επίσης ότι ο Άγιος γιατρεύει τα βόδια και τις έγκυες να γεννήσουν με ευκολία.

Κλείνω με τον τελευταίο άγιο τον Πόντιο Άγιο –Βλάσιο. Ήταν γιατρός και μαρτύρησε στον Πόντο το 305μ.Χ. Τα ζώα την εποχή εκείνη ήταν όλη τους η περιουσία, γι αυτό τα προστάτευαν πολλοί άγιοι, ανάμεσα σε αυτούς και ο Αι-Βλάσιος. Ήταν λοιπόν γιατρός των ζώων, της υδρωπικίας και του λαιμού. Την εποχή αυτή γεννούσαν τα μεγάλα ζώα και χρειάζονταν και αυτά τον προστάτη άγιο.

Έτσι περνούσε ο χειμώνας και όταν πια έμπαινε ο Μάρτιος έλεγαν ανακουφισμένοι:

«εδέβεν πλάν ο Κούντουρον, τη Μαρτή τα ώτία εφάνθαν»

Τα χιόνε όλε ελίγανε και ας σα ραχία εχάθαν.
Γ.Ι.

Γελάστε. Η Μέρα που δε γέλασες είναι χαμένη μέρα

Γράει η
ΓΙΏΤΑ ΙΩΑΚΕΙΜΊΔΟΥ
Φιλολογος

Η Μέρα που δε γέλασες είναι χαμένη μέρα

Οι αρχαίοι το γέλιο το είχαν σε μεγάλη εκτίμηση, καθώς είχαν προσέξει πως μόνο ο άνθρωπος γελάει (το μόνον γελάν των ζώων άνθρωπον, λέει κάπου ο Αριστοτέλης) και είχαν αναδείξει το γέλιο σε ειδοποιό διαφορά των ζώων από τους ανθρώπους. Ακόμα και στη Σπάρτη, που τη θεωρούμε ,όχι άδικα, αυστηρή και σκοτεινή πολιτεία, ο Λυκούργος, αν τουλάχιστον πιστέψουμε τον Πλούταρχο, είχε αφιερώσει ναό με αγαλματίδιο του Γέλωτα. Λένε μάλιστα πως οι πιο πλακατζήδες από τους αρχαίους μας προγόνους ήταν οι Τροιζήνιοι, που οι άλλοι Έλληνες τους έλεγαν φιλογέλωτες, γιατί δεν σταματούσαν να χωρατεύουν και να αστειεύονται ακόμα και την ώρα των συνελεύσεων της Εκκλησίας του Δήμου. Και ναι μεν τα αστεία και τα πειράγματα προκαλούσαν άφθονα γέλια, εμπόδιζαν όμως την ομαλή λειτουργία των συνελεύσεων, με αποτέλεσμα να μη μπορούν να παίρνουν αποφάσεις στα σοβαρά ζητήματα. Τελικά καταφύγαν στο Μαντείο των Δελφών, μήπως ο Απόλλων τους βρει κάποια λύση. Σύμφωνα με το χρησμό που πήραν, για να θεραπευθούν έπρεπε να θυσιάσουν στον Ποσειδώνα έναν ταύρο, χωρίς όμως σε όλη τη διάρκεια της προετοιμασίας και της θυσίας να γελάσει έστω και ένας από τους συμμετέχοντες.
Συμμορφώθηκαν με την εντολή του θεού αλλά καλού κακού κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών της θυσίας έδιωξαν από το χώρο όλα τα παιδιά, μήπως με τις αναπόφευκτες σκανταλιές τους δώσουν αφορμή στους μεγάλους να γελάσουν. Έτσι και έγινε, αλλά την ώρα ακριβώς της θυσίας οι ιεροθύτες ανακάλυψαν έναν πιτσιρικά, που παρακολουθούσε κρυμμένος τη διαδικασία.
-- Φύγε από δω μικρέ, του βάλαν τις φωνές
-- Γιατί, φοβάστε μη σας φάω τον ταύρο;
απάντησε αυτός θαρρετά, προκαλώντας ακράτητα γέλια..
Όπως ήταν επόμενο η θυσία ματαιώθηκε, γιατί οι Τροιζήνιοι κατάλαβαν πως ο θεός ήθελε να τους δείξει ότι η περίπτωσή τους ήταν ανίατη...

«Η Χίος μετά την καταστροφή της». Tης Γιώτας Ιωακειμίδου

 Η Χίος μετά την καταστροφή της

ΓΙΩΤΑ ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΟΥ*

Η Χίος μετά την καταστροφή της το 1822, γνώρισε την απίστευτη τουρκική ωμότητα και αγριότητα. Μόνον τα προξενεία σωθήκαν και μερικά σπίτια Ευρωπαίων. Όλα τα υπόλοιπα κτίσματα καταστράφηκαν ολοσχερώς. Από τους άντρες του νησιού ελάχιστοι σώθηκαν, ενώ τα γυναικόπαιδα αιχμαλωτίστηκαν.

Σύμφωνα με τον επιτετραμμένο της Ολλανδίας Gaspar, η Κωνσταντινούπολη είχε μεταβληθεί σ’ ένα απέραντο σκλαβοπάζαρο. Οι Χιώτισσες πωλούντο μαζί με άλλα κλεμμένα πολύτιμα αντικείμενα. Γράφει λοιπόν ο Gaspar στον υπουργό εξωτερικών A.W.C.de Nagel Tot Ampsen «Το πιο σπαρακτικό θέαμα είναι τα σκλαβωμένα γυναικόπαιδα που έφεραν από τη Χίο εδώ και λίγες μέρες. Μερικά ανήκουν στις πιο αξιοσέβαστες οικογένειες του νησιού. Αγόρια και κορίτσια σέρνονται στους δρόμους δεμένα το ένα με το άλλο και οδηγούνται στα σκλαβοπάζαρα. Κοπέλες κρατούσαν στο χέρι ένα χαρτί με το όνομα των τούρκων κυρίων τους που έμειναν στη Χίο. Μη μπορώντας να τις συνοδέψουν οι ίδιοι τις έστελναν στη διεύθυνση των σπιτιών τους σην Πόλη».

Ο Άγγλος πρόξενος της Σμύρνης F. Werry γράφει σε μια αναφορά του προς την Levant Company: «Στον δρόμο των φράγκων οδηγούνται πάνω-κάτω κοπάδια από παιδιά της Χίου για πούλημα. Τα παιδιά αυτά έβγαιναν για ζητιανιά στους δρόμους με την άδεια των αφεντικών τους, για να μαζέψουν τα λύτρα και να εξαγοράσουν την ελευθερία τους».

Στο φύλλο της εφημερίδας «courrier Francais» στις 10 Ιουλίου 1822 υπάρχει η εξής δημοσίευση: «βλέπεις φανατικούς μουσουλμάνους να τρέχουν ομαδικά, να αγοράζουν 30 γρόσια το θύμα τους και να το σφάζουν αμέσως για να κερδίσουν σπουδαία θέση στους ουρανούς…..χιλιάδες γυναίκες, κορίτσια και αγόρια πουλιόνταν κάθε μέρα στο παζάρι. Πολλά από αυτά τα δυστυχισμένα πλάσματα αυτοκτόνησαν κατά την μεταφορά. Βλέπεις γυναίκες να μην δέχονται τροφή για να πεθάνουν από την πείνα». Μια άλλη εφημερίδα γερμανική, η Allgemeine Zeitung γράφει : «όσα παιδιά είναι κάτω των επτά ετών,ακατάλληλα για το παζάρι, δένονταν μαζί και ρίχνονταν στην θάλασσα.»

Ο Άγγλος ιερέας της αγγλικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη R.Walsh, κατέγραψε συστηματικά όσα είδε εκείνες τις μέρες στα σκλαβοπάζαρα της Πόλης. Αυτός μας περιέγραψε τη γενναία στάση πολλών γυναικών από τη Χίο. Η αρπαγή και το εμπόριο σκλάβων γινόταν από τούρκους χαμηλής υποστάθμης: καϊξήδες, χαμάληδες, κακοποιά στοιχεία κάθε είδους που πήγαιναν στην εκστρατεία σαν εθελοντές με σκοπό τη λαφυραγωγία. Η μέθοδος που ακολουθούσαν ήταν πάντα ίδια: σκότωναν τα αρσενικά μέλη της οικογένειας, αιχμαλώτιζαν γυναίκες και παιδιά και έπαιρναν τα πολύτιμα αντικείμενα. Στη συνέχεια πήγαιναν τη λεία τους στο κοντινό τελωνείο και έπαιρναν το λεγόμενο «τεσκερέ» δηλαδή ειδικό πιστοποιητικό του σκλάβου. Από εκείνη τη στιγμή οι σκλάβοι ήταν ιδιοκτησία τους καθώς και των απόγονων τους. Ο Άγγλος κληρικός μας πληροφορεί ότι εκδόθηκαν από την Χίο 41.000 τεσκερέδες μέχρι 1η Μαΐου 1822. Από αυτούς τους σκλάβους οι 5000 πουλήθηκαν στην Πόλη. Η τιμή κάθε σκλάβου ήταν 300 γρόσια και οι αγοραπωλησίες γίνονταν στο Αουρούτ Μπαζάρ, το γυναικοπάζαρο. Ήταν μια μεγάλη αυλή ενός κτηρίου, γύρω-γύρω με εξέδρες. Εκεί υπήρχαν γυναίκες λευκές και Αφρικανές. Οι λευκές και οι γυναίκες μεγαλύτερης αξίας ήταν κλεισμένες μέσα σε κάμαρες με καφασωτά παράθυρα. Όμως οι Χιώτισσες ήταν τόσες πολλές που τις πουλούσαν στους δρόμους και στις πλατείες. Οι πιο πολλές πουλήθηκαν στην ψαραγορά, στο Μπαλουκ-Παζάρ. Ο Άγγλος ιερέας Walsh είδε εκεί στις 15 Ιουνίου 1822, κορίτσια 12 έως 15 ετών να πωλούνται «όπως τα ζώα στις αγγλικές αγορές». Πολλά ήταν μισόγυμνα, τρόμος και αγωνία ήταν ζωγραφισμένα στα πρόσωπά τους, το πιο σπαρακτικό θέαμα που είδε ποτέ στη ζωή του. Οι Τούρκοι, κατά την περιγραφή πάντα του ιερέα, τις μεταχειρίζονταν με την έσχατη περιφρόνηση: τις εξέταζαν, τις πασπάτευαν, όπως οι χασάπηδες τα αρνιά, και τις αγόραζαν 100 γρόσια το κεφάλι, τιμή πολύ κατώτερη από αυτή που ίσχυε . Περίπου 500 Χιώτισσες πουλήθηκαν στην ψαραγορά, μαζί με τα ψώνια της μέρας γύριζαν σπίτι τους και με μια σκλάβα από τη Χίο.

Πολλές όμορφες Χιώτισσες στάλθηκαν πεσκέσια σε ισχυρούς, όπως έκανε ο καπουδάν πασάς, ο οποίος έστειλε σε τούρκο μεγιστάνα μια νεαρή Χιώτισσα. Η αιχμάλωτη θηρίο ανήμερο αρνιόταν να υποταχτεί, ώσπου μια μέρα προκάλεσε τη μοίρα της. Άρπαξε το τσιμπούκι του αφέντη της, έσπασε ένα καθρέφτη και επί τόπου της πήρε το κεφάλι ο τούρκος. Τέτοιου είδους περιστατικά αφηγούνται πολλά.

Φριχτή ήταν και η μοίρα των παιδιών. Κάποια τα έκλεισαν σε χαρέμια, άλλα κρατήθηκαν σε κακόφημους χώρους του Γαλατά και άλλα κατέληξαν σε καφενέδες, στη διάθεση κάθε Οθωμανού. Πολλά από αυτά τα παιδιά εξισλαμίστηκαν ομαδικά.

Οι γυναίκες αποτελούσαν σπάνιο είδος στη Χίο μετά την καταστροφή, έμειναν πίσω μόνον οι άσχημες και οι μεγάλες σε ηλικία. Γράφει ο Φωτεινός: «όθεν ούτως αγαθή τύχη ανέτειλε και δ΄αυτάς και άμα πάσαι παρήλικες και δυσειδεις υπανδρεύθησαν αμειφθείσαι υπό της θείας Προνοίας ….» 

Γιώτα Ιωακειμίδου*
Φιλόλογος / schooltime.gr

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΣ .Δεκέμβρης του 1923 ..οι γιαγιάδες μου επιβίωσαν ζητιανεύοντας στο Χαλέπι .. Δεν μπορώ να ξεχάσω...

Γράφει η

 Γιώτα Ιωακειμίδου

Οι γιαγιάδες μου επιβίωσαν ζητιανεύονατς σαν εξόριστες στην Συρία. Τότε που οι πόντιοι εξορίστηκαν αντί να σταλούν στην Ελλάδα σαν ανταλλάξιμοι..12 ίσως και 17 χιλιάδες απο τα ορεινα του πόντου ( Απές και Σεβάστεια) υποχρεωθηκαν να παρουν τον δρομο της επιστροφης στα πάτρια μετα από 30 αιώνες μεσα απο τον δρομο της εξορίας και της εξοντωσης. Αυτοι οι πληθυσμοι οδηγηθηκαν στο ταξιδι της επιστροφης μεσω Συρίας...οι περισσότεροι χαθηκαν απο τυφο,πείνα και άλλες αρρωστειες,επιβιωσαν οι πολύ νεοι και οι δυνατοί. οι γιαγιάδες μου και οι αλλες μανες ζητιανευαν και σωθηκαν χαρη στην ελεημοσύνη των Συρίων..η γιαγια μου είχε ένα κατσαρολακι και μεσα σε αυτο μαζευε απομειναρια απο διαφορετικα φαγητα .... οι άντρες πάλι έκανα κανενα μεροκαματο ..αυτο κρατησε μήνες πολλους ..εφτασαν τελικα κατι λιγοτεροι απο 3 χιλιαδες ..μετα αλλοι εξευτελισμοι...εδω στην καλαμιαρια καραντίνα ,τύφος ,αρρωστειες...οι φιλόξενοι Σύριοι τους φέρθηκαν ίσως καλύτερα..σκληρο ακουγεται ,αλλά ετσι είναι

Γ.Ι.

«Τα καραβάνια του χαμού, μια μορφή γενοκτονίας» της Γιώτας Ιωακειμίδου

Γιώτα Ιωακειμίδου

Ένας λαός με ιστορία 25 αιώνων ξεριζώθηκε με βίαιο και απάνθρωπο τρόποαπό τις προαιώνιες εστίες του, εκεί όπου άνθισε το εμπόριο, τα γράμματα, ο πολιτισμός.

Αποφασίστηκε η ανταλλαγή ερήμην τους, να αφήσουν την πατρογονική γη, τον ιδρώτα τους, τις ζωές τους. Κάποιοι δεν ήρθαν στην Ελλάδα, ανάμεσα τους και η γιαγιά μου, αυτοί εξορίστηκαν σε ένα οδοιπορικό χαμού στα βάθη της Ανατολίας, σχέδιο των Τούρκων με την βοήθεια των εμπνευστών Γερμανών. Για δυο περίπου χρόνια πορεύονταν σε ένα οδοιπορικό θανάτου, ανθρώπινα ερείπια όσοι επέζησαν, οι πιο πολλοί δεν άντεξαν. Γυναίκες έχασαν παιδιά, άντρες, οικογένειες ξεκληρίστηκαν, τους αφάνισε η πείνα, η κακουχία, οι αρρώστιες. Καραβάνια πονεμένων, εξαθλιωμένων ανθρώπων που έκαναν το κάθε τι για να επιβιώσουν στο ταξίδι του χαμού. ¨Έλεγε η γιαγιά μου ότι έγινε ζητιάνα στην Συρία και την Ιορδανία, αυτό το πιάτο φαί φτωχών ανθρώπων τους έσωσε την ζωή. Οι άντρες έκαναν κανένα μεροκάματο, οι γυναίκες καμιά δουλειά για λίγο φαγητό.Ένας λαός με ιστορία 25 αιώνων ξεριζώθηκε με βίαιο και απάνθρωπο τρόποαπό τις προαιώνιες εστίες του, εκεί όπου άνθισε το εμπόριο, τα γράμματα, ο πολιτισμός.

Σκιές τυραννισμένες είχαν καταντήσει, άνθρωποι σκελετωμένοι, έπαιρναν με δυσκολία τα πόδια τους να συνεχίσουν τον δρόμο της εξορίας τους. Με ποια λογική τους έστειλαν στην Ελλάδα μέσω της Ανατολίας; Ήθελαν βέβαια την εξόντωσή τους και το πέτυχαν, ελάχιστοι διασώθηκαν. Όσοι άντεξαν, γέροι και παιδιά άφησαν την τελευταία τους πνοή εκεί στο ταξίδι του «χαμού». Η γιαγιά μου έχασε όλη την οικογένεια της, άντρα και πέντε παιδιά, ήρθε μόνη στην νέα πατρίδα, τα έχασε όλα, αλλά όχι την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο. Στο ταξίδι του χαμού πορεύτηκαν από την Τοκάτη, το Διαρπεκίρ, την Σεβάστεια, – τόπο καταγωγής της γιαγιά μου – οι περισσότεροι από τα ενδότερα του Πόντου.

Αυτοί οι άνθρωποι δεν ακολούθησαν την οδό της ανταλλαγής των υπολοίπων ποντίων που μπήκαν στα καράβια και ήρθαν στην Ελλάδα, αυτοί τιμωρήθηκαν, εξορίστηκαν, γιατί πολλοί από αυτούς συμμετείχαν στο αντάρτικο των ποντίων που αρνήθηκαν να στρατευτούν στον τούρκικο στρατό.

Τα κόκκαλα των παππούδων μας είναι σπαρμένα εκεί, σε βουνά και λαγκάδια, δρόμους ξένους και ποτάμια θολά.

Μετά από περιπλάνηση δυο περίπου χρόνων έφτασαν απέναντι από την Κύπρο, μπήκαν σε καράβια και ήρθαν στην Θεσσαλονίκη, στο Καραμπουρνάκι, όπου μπήκαν σε καραντίνα για 40 μέρες.

Στην δεκαετία του 70, η γιαγιά ζήτησε να δει το μέρος της αποβίβασης, εκεί από όπου ξανάρχισε η νέα της ζωή…

*Πρώτη δημοσίευση: Μάιος 2014

Γιώτα Ιωακειμίδου*
Φιλόλογος