ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ. - ΑΦΡΟΔΊΤΗ Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΘΈΑ ΤΟΥ ΈΡΩΤΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ

Χαρίτα Μήνη

Ουρανία, πολυτραγουδισμένη Αφροδίτη, γενέτειρα Θεά,

τις τρεις μοίρες κυβερνάς κι όλα τα γεννάς,

όσα στον ουρανό υπάρχουν και στην πολύκαρπη τη γη

και στο βυθό του πόντου, Μητέρα των Ερώτων,

έλα, γέννημα θεϊκό της Κύπρου...

(Ορφικός Ύμνος 55, μετ. Χ. Μήνη)

Η γοητευτική μορφή της θεάς, αισθησιακή και γεμάτη μυστήριο, μου έδωσε την έμπνευση να ψηλαφήσω τις ποικίλες διαστάσεις της μέσα από τα αρχαία κείμενα, τη μυθολογία και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Έγινε έτσι το έναυσμα να διεισδύσω στα βάθη του χρόνου για να ανακαλύψω έναν αλλιώτικο κόσμο -τις ειρηνικές, αταξικές, προπατριαρχικές κοινωνίες που τιμούσαν το Θηλυκό και τον έρωτα.

Ξεπροβάλλουν μέσα από τη μυθική περιγραφή του Ησίοδου για μια περίοδο στο παρελθόν όπου οι άνθρωποι ζούσαν χαρούμενα και αρμονικά απολαμβάνοντας την αφθονία των καρπών που τους έδινε η γη (Έργα και Ημέραι, στ. 109 κ.ε.). Τους ονομάζει Χρυσό Γένος κι ο νους μου πηγαίνει στη «χρυσή Αφροδίτη», όπως την αποκαλούσαν στην αρχαιότητα. Ο φιλόσοφος Εμπεδοκλής επιβεβαιώνει τις σκέψεις μου, καθώς μιλά για τις γυναίκες και τους άνδρες μιας παλιότερης εποχής:

Δεν λάτρευαν κανένα θεό Άρη ούτε της μάχης την αντάρα

ούτε ήταν ο Δίας βασιλιάς τους ούτε ο Κρόνος ούτε ο Ποσειδώνας,

παρά βασίλευε η Κύπρη [σ.σ. η Αφροδίτη].

Αυτήν εξευμενίζανε με αγάλματα ιερά,

με ζώων ζωγραφιές, με αρώματα λογής λογής,          

ατόφια σμύρνα θυσιάζοντας κι ευωδιαστό λιβάνι,

σπονδές στο χώμα χύνοντας από ξανθό μέλι. 

(Καθαρμοί, απόσπασμα 128)

Η Μεγάλη Μητέρα

Έτσι, συναντήθηκα με την αρχέγονη Μεγάλη Μητέρα, την προϊστορική Θεά, που δεν εξαφανίστηκε μέσα στα γυρίσματα των εποχών. Επιβιώνει κι αναβιώνει αλλάζοντας μορφές κι ονόματα. Στην Κύπρο η παρουσία της χάνεται στα βάθη των αιώνων. Ένα αγαλματάκι, που χρονολογείται γύρω στο 3000, την παρουσιάζει με τα χέρια απλωμένα να στέλνει ευλογίες. Σχηματίζουν με το καθιστό της σώμα ένα σταυρό -πανάρχαιο σύμβολό της. Tα μάτια της δυο κύκλοι που κοιτάζουν πέρα από το χρόνο. Tα στήθη της, παράξενα σμιλεμένα, παραπέμπουν στο τρίγωνο της ήβης: το Ιερό Αιδοίο. Αποτελεί μια παλιότερη όψη της «αιδοίας» (σεβαστής) Αφροδίτης –έτσι τη χαρακτηρίζει ο ομηρικός ύμνος 6.

     Στην Ασία εμφανίζεται ως Βασίλισσα του Ουρανού με τα ονόματα A σ τ ά ρ τ η, I σ τ ά ρ και I ν ά ν α, θεότητα της σεξουαλικότητας και της ευφορίας. Την τιμούσαν σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή για τουλάχιστον 3000 χρόνια. Στη Σιδώνα λατρευόταν ως η Παρθένος της Θάλασσας. O βασιλιάς Σολομών είχε καθιερώσει προς τιμήν της ιερό νότια του όρους των Ελαιών (Παλαιά Διαθήκη, B’ Βασιλέων 23). Στην Αίγυπτο γίνεται Ί σ ι δ α αλλά κι A θ ώ ρ, προστάτιδα των γυναικών, της γονιμότητας, του έρωτα, που έπαιρνε κάποτε τη μορφή της αγελάδας συμβολίζοντας τη μητρότητα. Είναι κι αυτή θεότητα του ουρανού, όπως η Ουρανία Αφροδίτη.

Ο Ρωμαίος συγγραφέας Απουλήιος, μυημένος στα Μυστήρια της Ίσιδας, παρουσιάζει τη Θεά σε όλο της το μεγαλείο:

     Μόλις που είχα κλείσει τα μάτια μου, όταν έξαφνα αναδύθηκε από τη θάλασσα ένα πρόσωπο θεϊκό, μια μορφή άξια να λατρεύεται ακόμα κι από τους θεούς. Σιγά σιγά φανερωνόταν όλο το κορμί της, ώσπου η πανέμορφη οπτασία στάθηκε ολάκερη μπροστά μου, πάνω στον αφρό. (...) Mε τούτη τη μορφή μού παρουσιάστηκε και ήρθαν στην όσφρησή μου όλες οι ευωδιές της Αραβίας, όταν με τίμησε με την ουράνια φωνή της:

     «Ήρθα σ’ εσένα, Λούκιε, συγκινημένη από τις προσευχές σου εγώ, η Μητέρα του σύμπαντος, η Κυρία όλων των στοιχείων της φύσης, το αρχέγονο τέκνο των αιώνων, η ισχυρότερη απ’ όλους τους θεούς, η βασίλισσα των νεκρών, η πρώτη ανάμεσα στα ουράνια όντα. Στο πρόσωπό μου φανερώνονται όλοι οι θεοί και οι θεές. M’ ένα μου νεύμα κυβερνώ τα αστροφώτιστα ύψη του ουρανού, την ευεργετική αύρα της θάλασσας και τη θρηνητική σιωπή του κάτω κόσμου.

     Mία και μόνη είμαι θεότητα, μα η οικουμένη με λατρεύει με διάφορες μορφές, ποικίλες τελετές και πολλαπλά ονόματα. Oι Φρύγες, οι πρώτοι άνθρωποι στη γη, με ονομάζουνε Mητέρα Θεά της Πεσσινούντας· οι αυτόχθονες της Αττικής Κεκροπία Αθηνά· οι Κύπριοι με αποκαλούν Παφία Αφροδίτη· οι Κρήτες τοξοβόλοι Άρτεμη Δίκτυννα· οι τρίγλωσσοι Σικελοί Στυγία Περσεφόνη και οι αρχαίοι κάτοικοι της Ελευσίνας Δήμητρα.»

Ο Ιερός Γάμος

Ωστόσο, η Αφροδίτη, όπως τουλάχιστον έχει φτάσει ως εμάς, είναι πάνω απ’ όλα σεξουαλική θεά, η Μήτηρ Ερώτων, κατά τον ορφικό ύμνο. Είναι εκείνη «που σ’ αχαλίνωτες ανάγκες έζεψε τους ανθρώπους μα και των άγριων ζώων την πολυάριθμη φυλή κι έκανε να μανιάζουν από του έρωτα τα μάγια».

     Η ζωοδότρα ένωση του Θεϊκού Θηλυκού με το Ιερό Αρσενικό παριστανόταν συμβολικά με την τελετουργία του Ιερού Γάμου. Η Γ η κι ο Ο υ ρ α ν ό ς αποτελούν το πρωταρχικό ζευγάρι σε πολλές θρησκείες του κόσμου. Στην ολύμπια μυθολογία, το ρόλο του ουράνιου θεού παίζει ο Δ ί α ς. Παντρεύεται την Ή ρ α, μια άλλη εκδοχή της προϊστορικής Θεάς· το όνομά της κατά μια ερμηνεία προέρχεται από το έρα: γη. Ενώνεται με τη Δ ή μ η τ ρ α (Δημήτηρ: Γη Μήτηρ), η οποία κυοφορεί την Περσεφόνη –το σπόρο του σιταριού που θάβεται και ξαναγεννιέται. Στα Ελευσίνια οι μύστιδες και οι μύστες φαίνεται ότι συνόδευαν την τελετή τραγουδώντας το περίφημο ύε κύε: το ύε (βρέξε) απευθυνόταν στο Δία, ενώ το κύε (κυοφόρησε) στη Δήμητρα.  

Κάποτε εκείνος παίρνει τη μορφή χρυσής βροχής και σμίγει με τη Δ α ν ά η. Γονιμοποιεί τη Σ ε μ έ λ η (πιθανόν από το zĕme: γη) και γεννάει, με τη βοήθεια του κεραυνού, το πνεύμα της βλάστησης, το Διόνυσο. Άλλοτε η θεογαμία γίνεται ανάμεσα στον Π λ ο ύ τ ω ν α και την Π ε ρ σ ε φ ό ν η, η οποία φέρνει στον κόσμο το Ιερό Παιδί, τον Ίακχο. Κι άλλοτε η «νύμφη» είναι η Α φ ρ ο δ ί τ η και ο «νυμφίος» ο Ά δ ω ν ι ς, ο ωραίος νεαρός εραστής της. Η ένωση και ο αποχωρισμός τους γιορταζόταν με πάθος κάθε χρόνο από τις γυναίκες στα Αδώνια.

Ένα απόσπασμα από άγνωστο δράμα του Ευριπίδη δείχνει ότι η ερωτική ενέργεια της Κύπριδας είναι αναγκαία για να ευοδωθεί η γονιμότητα της Φύσης ολόκληρης:

H Αφροδίτη δε βλέπεις τι θεά είναι;

Δεν μπορείς να πεις ούτε να μετρήσεις

πόσο είναι μεγάλη και πού φτάνει.

Αυτή τρέφει εσένα κι εμένα κι όλους τους θνητούς.

Και να μη δεις την απόδειξη μόνο με λόγια,

μ’ έργα θα σου δείξω τη δύναμη της θεού·

λαχταράει η Γη τη βροχή, όταν ξερό τον τόπο

άκαρπο απ’ τη στέγνα του νερού έχει στερημένη·

και λαχταράει ο σεβαστός Ουρανός γεμάτος

βροχή να πέσει στη Γη, από την Αφροδίτη.

Kι όταν ενωθούν σ’ ένα αυτά τα δύο,

μας τα γεννούν όλα και παράγουν αυτά μαζί,

απ’ όπου το θνητό γένος ζει και θάλλει.

(Διασκευή της μετάφρασης

του Σωκράτη Σκαρτσή)

Το μοτίβο του Ιερού Γάμου χρησιμοποιεί με το δικό του, ξεχωριστό τρόπο και ο Αριστοφάνης. Στις αντιπολεμικές του κωμωδίες Αχαρνής και Ειρήνη εμφανίζεται η πανέμορφη θεά Ειρήνη. Τη στενή της σχέση με την Αφροδίτη, που την είδαμε ήδη έμμεσα στον Εμπεδοκλή, την εκφράζουν πιο καθαρά τα Ορφικά Αποσπάσματα: πόλεμος μεν Άρης, ειρήνη δ’ εστ’ Αφροδίτη(28. 4). Άλλωστε, είναι μια από τις τρεις Ώρες, τις θεραπαινίδες της Κύπριδας.

Στους Αχαρνής ο χορός, που αποτελείται από γέροντες, δείχνει πώς η δύναμη του έρωτα ξανανιώνει τους ανθρώπους και γονιμοποιεί τη Φύση:

Όμορφο πούχεις πρόσωπο

και τόκρυβες Ειρήνη!

Συντρόφισσα της Κύπριδας

και όλων των Χαρίτων.

Πώς θα μπορούσε ο έρωτας τους δυο μας ν’ ανταμώσει, 

εκείνος ο ζωγραφιστός ο ανθοστεφανωμένος;

Ή τάχα πολύ γέροντα για τέτοια με νομίζεις;

Πέσε στα μπράτσα μου εσύ και ξέρω τι να κάνω!...

Και πρώτα – πρώτα ένα μακρύ θα σου φυτέψω αμπέλι

κι ύστερα δίπλα στη σειρά συκιές με σύκα μέλι            

και τρίτο μια κληματαριά, να δεις αν είμαι γέρος...

Κι ολόγυρα το κτήμα θα το κυκλώνουνε ελιές,

που θα μας κάνουν λάδι

για ν’ αλειφόμαστε απαλά

οι δύο μας κάθε βράδυ...                           

(στ. 1074-1084, μετ. Τάσος Λέρτας)

Τα φυτά που αναφέρει εδώ ο ποιητής δεν είναι τυχαία. Και τα τρία σχετίζονται με την έννοια της αφθονίας. Το κλήμα, αφιερωμένο στο Διόνυσο, παραπέμπει στο κρασί και άρα στα γλέντια και την καλοπέραση. Η ελιά, ιερό δέντρο της Αθηνάς, αποτελεί μέχρι σήμερα σύμβολο ειρήνης.

Το σύκο στα αρχαία ελληνικά σημαίνει και «αιδοίο». Σύμφωνα με τη μελετήτρια Μπάρμπαρα Γουόκερ, συνηθισμένο έμβλημα της Μεγάλης Μητέρας υπήρξε η συκιά, τη μορφή της οποίας έπαιρνε η βαβυλωνιακή Ιστάρ, αντίστοιχη της Αφροδίτης. Το δέντρο αυτό πιθανότατα σχετίζεται και με τα Ελευσίνια Μυστήρια. Ο περιηγητής Παυσανίας αναφέρει ότι υπήρξε δώρο της Δήμητρας προς το βασιλιά Φύταλο, ο οποίος τη φιλοξένησε· το όνομά του θυμίζει τα φυτά και τη βλάστηση, ενώ ο τάφος του βρισκόταν στην Ιερά Οδό, δηλαδή στο δρόμο που οδηγούσε από την Αθήνα στην Ελευσίνα. Κι ακόμη Ερινεός (αγριοσυκιά) ονομαζόταν ο τόπος απ’ όπου ο Πλούτων κατέβηκε στον Κάτω Κόσμο, αφού άρπαξε την Περσεφόνη. (Παυσανίας 1. 37, 2 και 1. 38, 5)

     Η αναφορά του χορού στο φύτεμα φυσικά περιέχει σεξουαλικά υπονοούμενα. Άλλωστε, στην αρχαιότητα η σπορά της γης παρομοιαζόταν με την ερωτική πράξη, απ’ όπου προέκυψε η έννοια του Ιερού Γάμου. Είναι ενδιαφέρον ότι τα γεωργικά προϊόντα και σήμερα ονομάζονται «γεννήματα»...

Η περιπλάνηση στο μαγικό κόσμο της Θεάς δεν τελειώνει εδώ· έχει ακόμη πολλά μυστικά να μας αποκαλύψει. Μελετώντας τον τεράστιο πλούτο της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, συνειδητοποίησα ότι έχει τη δύναμη να γίνει οδηγός μας στους δύσκολους καιρούς όπου ζούμε. Μπορεί να μας βοηθήσει ν’ ανακαλύψουμε μια άλλη αντίληψη για τη Φύση και τον Έρωτα, για το Θηλυκό, για την ειρήνη και τον πόλεμο.

Η Αφροδίτη ταξιδεύει μέσα στο χρόνο για να μας μυήσει στη δική της σοφία, να μας δώσει το έναυσμα για νέες σκέψεις και προβληματισμούς. Κουβαλώντας τους απόηχους μιας άλλης κοινωνίας έχει την ικανότητα να μας κάνει να ονειρευόμαστε έναν πολιτισμό διαφορετικό, όπου οι αξίες της θα μπορέσουν ν’ αναδυθούν ξανά. Άλλωστε, εκείνη, κατά τη μυθολογία, είναι η μητέρα της Αρμονίας...

Το άρθρο βασίζεται στο βιβλίο της Χαρίτας Μήνης Στα Ίχνη της Αφροδίτης: Αρχαία Ελληνική Λογοτεχνία και Γλώσσα, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ελευσίς (τηλ. 210-3632506, pangalis@hol.gr).