Βγαλμένη κατευθείαν από το μυαλό του Οδυσσέα, η πρύτανης κα Ελένη Αρβελέρ διαθέτει την ορμητικότητα αντάρτισσας ζωσμένης με πυρομαχικά και ακτινοβολεί κοφτερή ευφυΐα. Ήταν ειλικρινά μεγάλη τιμή και ακόμη μεγαλύτερη απόλαυση η βόλτα μου μαζί της το πρωινό της περασμένης Κυριακής στους Δελφούς. Τη συνάντησα στις εγκαταστάσεις του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών στο οποίο προεδρεύει, στο πλαίσιο των φετινών εκδηλώσεων του διεθνούς συμποσίου για το μέλλον του Πανεπιστημίου στην Ευρώπη. Αφού με ξενάγησε πίνακα-πίνακα στην έκθεση των τελευταίων έργων της Όπυς Ζούνη, προσωπικής φίλης και αγαπημένης της ζωγράφου, περάσαμε στη μεγάλη βιβλιοθήκη συνεχίζοντας κουβέντα. Τα λόγια της είναι ακριβή, απλά και δεν χαρίζονται σε κανέναν.
Καλή ανάγνωση
της Νίκης Κόλλια
«Είκοσι χρόνια πρόεδρος σε τούτο δω το Κέντρο, χωρίς διευθυντή και την προσοχή που του αξίζει απ’ τις επίσημες επιτροπές πολιτιστικής στρατηγικής, χρειάστηκαν φέτος ιδιαίτερη δράση και φροντίδα των παιδιών-συνεργατών του Κέντρου που για ένα χρόνο δούλευαν συνεχώς. Πλούσιες είναι και οι φετινές εκδηλώσεις μας. Εκμεταλλευόμενη την ευρωπαϊκή μου ιδιότητα τους είπα φίλοι είστε, συνάδελφοι είστε, ελάτε. Και όλοι είναι εδώ, τα παιδιά από το Μουσικό Σχολείο του Βόλου, όπου πριν λίγο καιρό ήμουν κοντά τους εκεί και τους μίλησα, οι μουσικοί του κουαρτέτου Danel από το Βέλγιο χωρίς καμία αμοιβή, πανεπιστημιακοί συνάδελφοι από δέκα χώρες της Ευρώπης, ως και η χήρα του Σοστακόβιτς, κατέφθασαν στους Δελφούς, όλοι αφιλοκερδώς, με δικά τους έξοδα για να γιορτάσουν μαζί μας». (Όλοι για χάρη της ήρθαν, τολμώ να πω).
Σε μια τέτοια εποχή όπως αυτή που ζούμε, η κρίση γεννά ένα άλλο ερώτημα από τα συνήθη, ποια θα είναι η δική μας αλλαγή. Ακούστε: Μαθητές από γυμνάσια και λύκεια της Γαλλίας ζητούσαν στα σχολεία τους να έρθουν στην Ελλάδα να επισκεφθούν το ιερό τρίγωνο: Δελφούς-Ολυμπία-Αθήνα. Οι γονείς τους ήσαν λιγάκι ανήσυχοι, τα παιδιά όμως ήρθαν τελικά και γύρισαν κατενθουσιασμένα. Πέρα λοιπόν από τη διαγωγή των ξένων απέναντί μας, σημασία έχει η διαγωγή των Ελλήνων προς όλους. Να προσπαθήσουμε, δηλαδή, να μην είμαστε αναιδείς και παντογνώστες. «Κι η σιωπή στο σπίτι μας είναι γιομάτη από 'ναν αξεδιάλυτο πνιγμένο βόγκο των περασμένων των καιρών και των αγέννητων αιώνων» όπως έλεγε και ο Παλαμάς. Που θα πει να γίνουμε πιο φιλόξενοι στα αλήθεια, πέρα από την ετικέτα της φιλοξενίας, που χρόνια και χρόνια διαλαλούμε. Αλλά δυστυχώς έχουμε τη συνήθεια να ψάχνουμε μονίμως έξω από δω για Φιλέλληνες.
Δείτε και τούτο. Δίπλα στους Δελφούς, σε αυτό το καταπληκτικό μυστηριακό μέρος, η Αράχοβα γίνηκε το ελληνικό Γκστάαντ και αυτό αποτελεί μια ιστορική και κοινωνικοοικονομική εξέλιξη που καταδεικνύει πως η κρίση δεν βαραίνει όλους με τον ίδιο τρόπο. Το «μαζί τα φάγαμε», λόγια ενός άλλου μεγάλου ανδρός, ίσως σημαίνει το «μαζί τα κάναμε». Γιατί το λάθος όσων δεν έφαγαν ήταν ότι δεν υπήρξε έγκαιρα καμία αντίδρασή τους. Τώρα θα με ρωτήσετε ποια θα ήταν η σωστή αντίδραση. Μια άλλη ζωή απ’ αυτήν που έκαναν. Μια άλλη ζωή από αυτή που κάνουν.
Είμαι παιδί της κατοχής, γεννήθηκα πριν την κατοχή και στον πόλεμο ήμουν πολύ νέα. Κάποτε, όταν ήμουν παιδάκι, τα καλοκαίρια στον κεντρικό δρόμο της Βουλιαγμένης, 6 αδέρφια σε ένα αντίσκηνο να περιμένουμε τον πατέρα Σάββατο βράδυ, είχαμε τη συνήθεια να μετρούμε τα αυτοκίνητα. Ποτέ δεν τα βγάζαμε πάνω από 67. Σκηνή δεύτερη. Στο Βύρωνα, όπου κάθομαι πάντα, σήμερα 200 μόνο μέτρα μακρύτερα από το πατρικό μου σπίτι, παίζαμε στο δρόμο το σκοινάκι, που θα πει πάντοτε τεντωμένο το σκοινί απ’ τη μια άκρη στην άλλη, ένας από δω- άλλος από κει. Μια στις τόσες περνούσε κανάς παππούς, καμιά κυρία, κάποιος σκόνταφτε, έβριζε και εμείς με μιας αφήναμε το σκοινί, πού να μας πάρει είδηση ο άλλος τι υπήρχε από κάτω. Τι θέλω να πω; Πως και εδώ δεν περνούσε ούτε ένα αυτοκίνητο. Που θέλω να καταλήξω;
Να ζούμε σύμφωνα με αυτά που έχουμε και όχι με τα όνειρα, αυτό έχω ως αρχή. Έχουμε επιφορτίσει το ένδοξο παρελθόν να λύνει πάντα όλα τα προβλήματα του μέλλοντος. Σαν το τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οι Βυζαντινοί πριν το τέλος έλεγαν τους Τούρκους Πέρσες και Αχαιμενίδες, όχι γιατί πίστευαν ότι οι Τούρκοι ήταν απόγονοι των Περσών, αλλά γιατί οι ίδιοι οι Βυζαντινοί πίστευαν ότι συνέχιζαν τη μάχη του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας. Έτσι και εμείς, συνέχεια ζητούμε επιβράβευση του ένδοξου παρελθόντος και ποτέ δεν δείχνουμε εμπιστοσύνη στο παρόν ή το μέλλον. Όσο για τα όνειρα, κοιτάξτε. Τα προσωπικά όνειρα των ανθρώπων έχουν σημασία, τα εθνικά είναι πολύ επικίνδυνα. Πάντα στην ιστορία έστρεφαν κάποιον εναντίον κάποιου άλλου. Για τον εαυτό μας τα όνειρα είναι καλά. Όχι παραπέρα.
Τι θα πει εθνικό και τι προσωπικό; Στη Γαλλία λέμε πως υπάρχουν τρία πράγματα για τα οποία μόνο το κράτος είναι και πρέπει να είναι επιφορτισμένο: ένα ο προϋπολογισμός της παιδείας, δύο ο προϋπολογισμός της υγείας και τρία ο προϋπολογισμός της ασφάλειας, της τοπικής ασφάλειας.
Πέρα από το τοπικό αρχίζει η Ευρώπη. Η πρώτη πολυεθνική οντότητα που δεν στηρίχθηκε σε στρατιωτική κατάκτηση, που έγινε με σκοπό την ειρήνη. Αλλά οι Ευρωπαίοι απέδειξαν πως στον ίδιο πολιτισμό πάντοτε εμφανίζονται συμπτώματα του συνδρόμου του Κάιν. Έτσι όμως δεν ήταν και το τέλος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας; Έπεσε από εσωτερική παρακμή όταν οι άνθρωποί της αποσύρονταν στο Κάπρι για να διαβάσουν Οβίδιο και δεν κοιτούσαν τους «βαρβάρους» να καταφθάνουν. Έτσι και τώρα, η Ευρώπη παλεύει με τον εαυτό της, αυτόν έχει ως εχθρό, αυτόν και να αντιμετωπίσει. Η Ευρώπη καλείται να αποδείξει τη βασικότερη αρετή της, που για μένα η ανώτατη ευρωπαϊκή αρετή, πέραν αυτών που λένε διάφοροι, είναι η αλληλεγγύη. Έμπρακτη αλληλεγγύη σε όλους τους ευρωπαίους πολίτες, άσχετα Ευρωζώνης. Αλληλεγγύη που θα θέσει τα όρια μιας ζωής εντός ενός ευρωπαϊκού πολιτιστικού πλαισίου, όπου οι ευρωπαϊκοί θεσμοί θα λειτουργούν πραγματικά, π.χ. το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο θα είναι ένα πραγματικό κοινοβούλιο και μια υπερεθνική ρυθμιστική αρχή θα λαμβάνει τις ευρωπαϊκές αποφάσεις για όλους τους πολίτες των κρατών της. Για να γίνει όμως αυτό καθένα από τα συμμετέχοντα κράτη πρέπει επιτέλους να μάθει πως δεν είναι μόνο τα προνόμια, υπάρχουν και τα καθήκοντα σε έναν συνεργαζομενο κόσμο.
Να πούμε και κάτι άλλο τώρα. Συχνά με ρωτούν αν το πανεπιστήμιο σήμερα παρέχει εχέγγυα ζωής. Και εγώ απαντώ πως ο ρόλος του πανεπιστημίου δεν είναι να παρέχει γενικά και αόριστα εχέγγυα. Το πανεπιστήμιο είναι εκεί πρώτα για την επαγγελματική κατάρτιση και προσαρμογή των μεταπανεπιστημιακών ανθρώπων και όχι μεταπτυχιακών, έτσι ώστε να εκμεταλλευθούν γνώσεις και κατάρτιση για τη ζωή τους και δεύτερον πρωταρχικός του ρόλος είναι να διασώσει την πολιτιστική παράδοση που επιβάλλει αξίες καθημερινής ζωής: πνευματικές, ηθικές, αισθητικές. Γιατί κάτι επιστημονικά ορθό πρέπει να είναι ταυτόχρονα και αισθητικά ορθό ή ορθότερο. Το πανεπιστήμιο είναι εκεί για να θέσει τα όρια μιας ζωής εντός του ευρωπαϊκού πολιτιστικού πλαισίου.
υπάρχουν σήμεραουν δυο ειδών πανεπιστημιακοί. Όπως λέμε στη Γαλλία, είναι αυτοί που για να κάνουν τη δουλειά τους χρειάζονται χρήματα, εξοπλισμό, αίθουσες, υπολογιστές κ.λπ. και οι άλλοι που δεν χρειάζονται τίποτε…περισσότερο από την επιστήμη. Για αυτό η μόνη συμβουλή που μπορώ να δώσω σε έναν πανεπιστημιακό δάσκαλο είναι να κάνει τη δουλειά του. Αυτό και τίποτε άλλο. Να κάνει τη δουλειά του σύμφωνα με τις απαιτήσεις της επιστήμης του και την προσωπική ηθική του.
Για αυτό δεν κατανοώ, και να το γράψετε ακριβώς όπως το λέω, τις ομαδικές αντιδράσεις των πανεπιστημιακών απέναντι σε ένα νέο νόμο που έχει ψηφισθεί ομόψυχα από την ελληνική βουλή και δεν έχει εφαρμοστεί ακόμη. Οι νόμοι κρίνονται όχι προκαταβολικά, αλλά μετά την εφαρμογή τους και τη ζύμωσή τους με την πραγματικότητα».
Βγαίνουμε από τη βιβλιοθήκη και περνούμε στην έκθεση με τα τελευταία έργα της Όπυς Ζούνη. Η κα Αρβελέρ είναι παθιασμένη. Κοιτάμε ένα-ένα πίνακα, κουνά το κεφάλι της, είναι συνεπαρμένη. Στεκομαστε στο κέντρο, τα μάτια της καταγάλανα, περιφέρονται σα μικρού παιδιού, γεμάτα λάμψη και σπίθες ευχαρίστησης. «Το πρόβλημα της Όπυς είναι ένα ανοδικό πρόβλημα. Αυτά τα έργα της είναι διαφορετικά. Λίγο πριν μας αφήσει, φτιάχνει παντού ανοικτές πόρτες και σκαλοπάτια που ανεβαίνουν κάπου, σε έναν πιο πάνω κόσμο, σε μια ιδέα, σε κάτι καινούριο στο φως και τα λουλούδια, πέρα πολύ από τις ευθύγραμμες κιονοστοιχίες του παρελθόντος. Η Οπυ δοκίμασε τον εαυτό της παντού. Πού πάει η ζωγραφική; Που πάνε οι τέχνες; Oχι μόνο ως δυνατότητες έκφρασης, παραγωγής συναισθημάτων, γεωμετρικών αυστηρών σχεδιασμών, οι τέχνες είναι μια κοσμοθεωρία, μια ιδέα προς τα πάνω, στην ευτυχία, την επιτυχία, ποιος άραγε ξέρει στα αλήθεια; Όλοι μια ιδέα αναζητούμε, άλλωστε. Έτσι δεν είναι;»
Πάει καιρός που είχα την ανάγκη να ακούσω κάποιον να μου μιλάει. Και η κα Αρβελέρ, μου θύμισε μια σειρά από αρετές που είχα αφήσει στο συρτάρι μου για χρόνια, με εξέχουσα το προσωπικό θάρρος. Και για αυτό την ευχαριστώ περισσότερο από πολύ.
