ΑΠΟΨΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
Στην Ευρώπη, από τον 16ο ως τον 18ο αιώνα, το ιδιωτικό χρέος των λαϊκών τάξεων και η καταστολή της μη αποπληρωμής των χρεών συνέβαλαν στην σύσταση μιας μάζας προλετάριων: ποινή φυλάκισης, ακρωτηριασμοί, δημιουργία τόπων καταναγκαστικής εργασίας αποτέλεσαν μέσα που εξανάγκασαν τους φτωχοποιημένους πληθυσμούς να αποδεχτούν την εργασία στα εργοστάσια. Αυτό αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα των πηγών πρώιμης συσσώρευσης που επέτρεψαν στον καπιταλισμό να επιβληθεί ως κυρίαρχος τρόπος παραγωγής, πρώτα στην Ευρώπη και, στην συνέχεια, στον υπόλοιπο κόσμο [1]
Στην Ευρώπη, από τον 16ο ως τον 18ο αιώνα, το ιδιωτικό χρέος των λαϊκών τάξεων και η καταστολή της μη αποπληρωμής των χρεών συνέβαλαν στην σύσταση μιας μάζας προλετάριων: ποινή φυλάκισης, ακρωτηριασμοί, δημιουργία τόπων καταναγκαστικής εργασίας αποτέλεσαν μέσα που εξανάγκασαν τους φτωχοποιημένους πληθυσμούς να αποδεχτούν την εργασία στα εργοστάσια. Αυτό αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα των πηγών πρώιμης συσσώρευσης που επέτρεψαν στον καπιταλισμό να επιβληθεί ως κυρίαρχος τρόπος παραγωγής, πρώτα στην Ευρώπη και, στην συνέχεια, στον υπόλοιπο κόσμο [1]
ΑΠΟΨΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
του Eric Toussaint
thepressproject.gr
του Eric Toussaint
thepressproject.gr
Μέρος 1ο
Ο δανειστής απαιτεί από τον δανειζόμενο να βάλει ως ενέχυρο αυτό που κατέχει. Πρόκειται, για παράδειγμα, για την γη που κατέχει και καλλιεργεί ο χωρικός, ή για τα εργαλεία δουλειάς, αν πρόκειται για τεχνίτη. Η αποπληρωμή του δανείου γίνεται σε είδος ή σε χρήμα.
Καθώς το επιτόκιο είναι υψηλό, για να αποπληρώσει το δάνειο, ο δανειζόμενος αναγκάζεται να μεταβιβάσει στον δανειστή ένα μεγάλο τμήμα του προϊόντος της εργασίας του και φτωχαίνει. Αν βρεθεί σε αδυναμία πληρωμής, ο δανειστής του αφαιρεί το περιουσιακό στοιχείο που έβαλε ως ενέχυρο. Σε ορισμένες κοινωνίες, αυτό μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια της ελευθερίας του οφειλέτη και/ή μελών της οικογένειάς του. Είναι η δουλεία λόγω χρέους. Στις ΗΠΑ και σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, η μη εξυπηρέτηση δανείου μπορούσε να τιμωρηθεί εκ του νόμου με σωματικούς ακρωτηριασμούς, έως την αρχή του 19ου αιώνα. Έως σήμερα, η μη αποπληρωμή χρεών τιμωρείται με ποινές φυλάκισης, είτε στην Ευρώπη είτε αλλού.
Εδώ και 5000 χρόνια, το ιδιωτικό χρέος παίζει κεντρικό ρόλο στις κοινωνικές σχέσεις. Η μάχη μεταξύ πλούσιων και φτωχών, εκμεταλλευτών και εκμεταλλευόμενων, συχνά έλαβε την μορφή σύγκρουσης μεταξύ πιστωτών και οφειλετών. Με αξιοσημείωτη σταθερότητα, λαϊκοί ξεσηκωμοί ξεκίνησαν με τον ίδιο τρόπο: με την τελετουργική καταστροφή των τεκμηρίων που αφορούσαν το χρέος (πινακίδες, πάπυροι, περγαμηνές, λογιστικά βιβλία, φορολογικά κατάστιχα,…).
Η νέα διεθνής κρίση που ξεκίνησε το 2007 έριξε άπλετο φως στην απατηλή συμπεριφορά των τραπεζών. Μετά από τις μαζικές εξώσεις από κατοικίες που ακολούθησαν στις ΗΠΑ, στην Ισπανία και αλλού, όλο και περισσότεροι άνθρωποι αμφισβητούν τα χρέη σε χώρες όπου συνήθως η υποχρέωση της αποπληρωμής χρέους δεν αμφισβητούνταν. Η Ada Colau, που εκλέχθηκε δήμαρχος της Βαρκελώνης το 2015, συγκέντρωσε γύρω της, από το 2012, σημαντική λαϊκή υποστήριξη συμμετέχοντας ενεργά στην πλατφόρμα κατά των εξώσεων από κατοικίες που διενεργούσαν οι τράπεζες κατά οικογενειών που δεν ήταν σε θέση να συνεχίσουν να αποπληρώνουν τα ενυπόθηκα δάνειά τους. Μερικά χρόνια νωρίτερα, δεν μπορούσε κανείς να φανταστεί ότι μια γυναίκα ή ένας άντρας θα εκλέγονταν σε υψηλά αξιώματα αφού είχε οργανώσει παράνομες καταλήψεις τραπεζών για να υπερασπιστεί οικογένειες που είχαν αναστείλει την αποπληρωμή ενός χρέους. Σε ολόκληρο τον πλανήτη, κοινωνικά κινήματα αμφισβητούν την αποπληρωμή των ιδιωτικών αθέμιτων χρεών, είτε είναι ενυπόθηκα είτε φοιτητικά, είτε οι απαιτήσεις προέρχονται από μεγάλες ιδιωτικές τράπεζες είτε από παρόχους μικροπιστώσεων.
Παραθέτουμε, σε αδρές γραμμές, μερικές ιστορικές φάσεις του «συστήματος ιδιωτικού χρέους» στην Εγγύς Ανατολή, στην Ευρώπη και σε μέρη του κόσμου που κατέλαβαν ευρωπαϊκές δυνάμεις. Θα έπρεπε να συμπληρώσουμε με όσα συνέβησαν σε Ασία, Αφρική, στις προ-αποικιακές Αμερικές, αλλά η εικόνα που αναδύεται εδώ είναι ήδη αρκούντως εύγλωττη.
Ο κώδικας του Χαμουραμπί, που βρίσκεται στο μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι
Σε εποχές κακής σοδειάς, η αδυναμία στην οποία περιέρχονταν οι χωρικοί ως προς την αποπληρωμή των χρεών που είχαν συνάψει έναντι του Κράτους (μη καταβληθέντες φόροι σε είδος) ή έναντι υψηλόβαθμων υπαλλήλων και αξιωματούχων του καθεστώτος κατέληγε συνήθως στην κατάσχεση της γης τους και στη δουλεία τους. Μέλη των οικογενειών τους περιέρχονταν επίσης σε κατάσταση δουλείας λόγω χρέους. Για να απαντήσει στην λαϊκή δυσαρέσκεια, το καθεστώς διέγραφε περιοδικά τα ιδιωτικά χρέη και αποκαθιστούσε τα δικαιώματα των χωρικών (1). Οι διαγραφές χρεών γίνονταν ευκαιρία μεγάλων εορτασμών κατά την διάρκεια των οποίων καταστρέφονταν οι πινακίδες από άργιλο πάνω στις οποίες ήταν καταγεγραμμένα τα χρέη.
Ένα από τα διατάγματα διαγραφής ορίζει ότι οι επίσημοι πιστωτές και οι φοροσυλλέκτες που είχαν προχωρήσει σε έξωση των χωρικών έπρεπε να τους αποζημιώσουν. Αν ένας πιστωτής είχε προσποριστεί ένα περιουσιακό στοιχείο ασκώντας πίεση, έπρεπε να το επιστρέψει και/ή να καταβάλλει το πλήρες αντίτιμό του, αλλιώς αντιμετώπιζε την ποινή του θανάτου. Μετά το 1400 π.Χ., δεν έχει βρεθεί καμιά πράξη διαγραφής χρέους στην Μεσοποταμία. Οι ανισότητες είχαν ενισχυθεί και αναπτυχθεί σημαντικά. Μεγάλοι ιδιώτες ιδιοκτήτες είχαν καταλάβει τη γη, η δουλεία για χρέος είχε ριζώσει. Παρά ταύτα, κατά την διάρκεια των επόμενων αιώνων έχουμε μαρτυρίες περί βίαιων κοινωνικών αγώνων μεταξύ πιστωτών και οφειλετών.
1491036090.gif)
Η στήλη της Ροζέτας επιβεβαιώνει την παράδοση των διαγραφών χρεών
Από τον 8ο αιώνα π. Χ., βρίσκουμε στην Αίγυπτο διακηρύξεις διαγραφής χρεών και απελευθέρωσης δούλων λόγω χρέους. Ένα από τα βασικά κίνητρα των διαγραφών χρεών ήταν ότι ο Φαραώ ήθελε να έχει στη διάθεσή του αγροτική τάξη ικανή να παράγει αρκετή και διαθέσιμη τροφή για να συμμετέχουν σε στρατιωτικές εκστρατείες. Για τους δυο αυτούς λόγους, έπρεπε να αποφεύγεται η έξωση των αγροτών από την γη τους με πρωτοβουλία των πιστωτών.
Σε μιαν άλλη περιοχή διαπιστώνουμε ότι οι Ασσύριοι αυτοκράτορες της 1ης χιλιετίας π. Χ. υιοθέτησαν την παράδοση της διαγραφής των χρεών. Το ίδιο συνέβη και στην Ιερουσαλήμ, τον 5ο αιώνα π. Χ. Απόδειξη: το 432 π. Χ., ο Νεεμίας, προφανώς υπό την επίδραση της παλαιάς παράδοσης της Μεσοποταμίας, κηρύσσει την διαγραφή των χρεών των Εβραίων που ήταν χρεωμένοι έναντι των πλούσιων συμπατριωτών τους. Την εποχή εκείνη είναι που ολοκληρώθηκε η Τοράχ (3). Η παράδοση των γενικευμένων διαγραφών χρεών αποτελεί μέρος της εβραϊκής θρησκείας και των πρώτων κειμένων του χριστιανισμού, μέσω του Δευτερονομίου που διακηρύσσει την υποχρέωση της διαγραφής των χρεών κάθε επτά χρόνια και του Λευιτικού που την απαιτεί σε κάθε ιωβηλαίο, δηλαδή, κάθε 50 χρόνια (4).
Κατά την διάρκεια των αιώνων, πολλοί σχολιαστές των αρχαίων κειμένων, αρχής γενομένης από τις θρησκευτικές αρχές, που είναι με το μέρος των κυρίαρχων τάξεων, δήλωσαν ότι οι επιταγές αυτές δεν είχαν παρά ηθική αξία ή ότι αποτελούσαν ευσεβείς πόθους. Όμως, οι ιστορικές έρευνες των δυο τελευταίων αιώνων αποδεικνύουν πως οι επιταγές αυτές αντιστοιχούν σε επιβεβαιωμένες πρακτικές.
Όταν οι προνομιούχες τάξεις κατάφεραν οριστικά να επιβάλουν τα συμφέροντά τους, οι διαγραφές δεν λάμβαναν πλέον χώρα αλλά η παράδοση της διαγραφής παρέμεινε γραμμένη στα ιδρυτικά κείμενα του ιουδαϊσμού και του χριστιανισμού. Αγώνες για τη διαγραφή των ιδιωτικών χρεών σημάδεψαν την ιστορία της Εγγύς Ανατολής και της Μεσογείου έως το πρώτο μισό της πρώτης χιλιετίας της χριστιανικής εποχής.
Στο «Πάτερ ημών», την πιο γνωστή προσευχή του Ιησού, αντί για την σημερινή μετάφραση «Πάτερ ημών, άφες ημίν τας αμαρτίας ημών ως και ημείς αφίεμεν τοις ωφειλέταις ημών" το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο του Ματθαίου (κεφ. 6, στ. 12) λέει: «Πάτερ ημών, άφες τας ωφειλάς ημών ως αφίεμεν τοις ωφειλέταις ημών». Εξάλλου, στα γερμανικά και στα ολλανδικά, η λέξη «Schuld» εκφράζει την αμαρτία και το χρέος. Αλληλούια, ο όρος αυτός που σημαίνει την χαρά και χρησιμοποιείται στην ιουδαϊκή και χριστιανική θρησκεία, προέρχεται από την καθομιλουμένη της Βαβυλώνας της 2ης χιλιετίας π.Χ. και σήμαινε την απελευθέρωση των δούλων από χρέος (5).
1491036083.gif)
Χάρτης που δείχνει τις χώρες, πολιτείες, πόλεις και άλλες τοποθεσίες που αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη (σε Ελλάδα, Ιταλία και Μεσοποταμία, Άγιους Τόπους) - Edward Wells, 1700
Ελλάδα: Στην Ελλάδα, από τον 6ο αιώνα π.Χ., διεξάγονται πολύ σημαντικοί αγώνες κατά της δουλείας λόγω χρέους και για τη διαγραφή των ιδιωτικών χρεών του λαού. Ο Αριστοτέλης γράφει στην Αθηναίων Πολιτεία: «Οι φτωχοί με τις γυναίκες και τα παιδιά τους έγιναν οι δούλοι των πλούσιων.». Αναπτύχθηκαν κοινωνικοί και πολιτικοί αγώνες που κατέληξαν σε νομικές διατάξεις που απαγόρευαν την δουλεία λόγω χρέους. Σε αυτές συγκαταλέγονται ειδικότερα οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα. Στα Μέγαρα, πόλη γειτονική των Αθηνών, μια ριζοσπαστική φατρία ανέβηκε στην εξουσία. Απαγόρευσε τον δανεισμό με τόκο και το έπραξε αναδρομικά, αναγκάζοντας τους πιστωτές να επιστρέψουν τους τόκους που είχαν εισπράξει (6).
Την ίδια εποχή, οι ελληνικές πόλεις ξεκίνησαν μιαν επεκτατική πολιτική, ιδρύοντας αποικίες από την Κριμαία ως της Μασσαλία, ειδικότερα με τα παιδιά των χρεωμένων φτωχών. Η δουλεία αναπτύχθηκε εκεί έντονα και με τρόπο πιο βίαιο και κατασταλτικό απ’ ό,τι στις κοινωνίες του «Εύφορου Τόξου» (Εγγύς Ανατολή) που προηγήθηκαν.
Ρώμη: Πολυάριθμοι βίαιοι πολιτικοί και κοινωνικοί αγώνες προκλήθηκαν από κρίσεις ιδιωτικού χρέους. Σύμφωνα με τον πρωταρχικό ρωμαϊκό νόμο, ο πιστωτής μπορούσε να εκτελεί τους αφερέγγυους οφειλέτες. Το τέλος του 4ου αιώνα π. Χ. σημαδεύτηκε από έντονη αντίδραση εναντίουν του χρέους. Αν και η δουλεία λόγω χρέους καταργήθηκε για τους ρωμαίους πολίτες, η κατάργηση του δανεισμού με τόκο δεν εφαρμόστηκε για μεγάλο διάστημα. Έντονες κρίσεις ιδιωτικού χρέους ξέσπασαν κατά τους επόμενους αιώνες, τόσο στην ιταλική χερσόνησο όσο και στην υπόλοιπη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο ιστορικός Τάκιτος έγραφε σχετικά με μια κρίση χρέους που συνέβη το 33 μ. Χ, κατά την βασιλεία του Τιβέριου: «Ο δανεισμός με τόκο ήταν ένα κακό βαθιά ριζωμένο στη Ρώμη και πολύ συχνά γινόταν αιτία στασιασμών και έριδων. Έτσι, τον χαλιναγωγούσαν, ακόμη και κατά τους αρχαίους χρόνους..." (7).
Φεουδαρχία: Στην αρχή της φεουδαρχίας, ένα μεγάλο τμήμα των ελεύθερων παραγωγών περιήλθε σε δουλεία διότι οι υπερχρεωμένοι αγρότες δεν ήταν σε θέση να αποπληρώσουν τα χρέη τους. Έτσι συνέβη ειδικότερα κατά την βασιλεία του Καρλομάγνου, στα τέλη του 8ου και στις αρχές του 9ου αιώνα (9).
Η εβραϊκή, η μουσουλμανική και η χριστιανική θρησκεία σε σχέση με τα έντοκα δάνεια: Από το ξεκίνημά της, η μουσουλμανική θρησκεία απαγορεύει τον έντοκο δανεισμό. Η ιουδαϊκή θρησκεία τον απαγορεύει εντός της εβραϊκής κοινότητας, αλλά τροποποίησε αυτήν την θέση, υπό την πίεση των πλουσίων και τον επέτρεψε από τον πρώτο αιώνα της χριστιανικής εποχής. Η χριστιανική θρησκεία τον απαγορεύει ως τον 15ο αιώνα. Οι προτεσταντικές και καθολικές αρχές κατέληξαν να τον προωθήσουν.
Η προβληματική του ιδιωτικού χρέους οξύνεται και πάλι από τον 13ο και 14ο αιώνα, πριν την νομισματοποίηση των σχέσεων. Πράγματι, οι καταναγκαστικές εργασίες και οι φόροι σε είδος αντικαταστάθηκαν προοδευτικά από χρηματικά ποσά. Κατά συνέπεια, οι αγρότες, οι τεχνίτες, κλπ., πρέπει να χρεωθούν για να πληρώσουν τους φόρους. Καθώς όλο και περισσότεροι αγρότες, τεχνίτες ή εργάτες δεν καταφέρνουν να αποπληρώσουν το χρέος τους, γίνονται θύματα κατασχέσεων, απογυμνώνονται από την περιουσία τους ή/και φυλακίζονται και, συχνά, ακρωτηριάζονται (10).
Το 1339, στη Σιένα της Ιταλίας, η δημοτική αρχή της πόλης ανακοινώνει στο συμβούλιο ότι είναι απαραίτητο να καταργηθεί η φυλάκιση λόγω χρεών. Ειδάλλως θα ήταν απαραίτητο να βάλουν σχεδόν όλους τους πολίτες φυλακή, τόσο πολύ ήταν χρεωμένοι. Δεκαέξι χρόνια αργότερα, το 1355, ο επαναστατημένος λαός της Σιένας βάζει φωτιά στην αίθουσα του δημοτικού συμβουλίου όπου ήταν συγκεντρωμένα τα λογιστικά βιβλία. Στόχος ήταν να εξαφανιστούν τα ίχνη των χρεών που απαιτούσαν από αυτούς και που, στα μάτια τους, ήταν επονείδιστα (11).
Μια άλλη ένδειξη της σημασίας της απόρριψης της εκμετάλλευσης μέσω του χρέους, στο τέλος του 14ου αιώνα, ήταν όταν οι εργατικές τάξεις πήραν για μικρό διάστημα την εξουσία στην Φλωρεντία, υπό την ηγεσία των Ciompi, των ημερομίσθιων εργατών της υφαντουργικής βιομηχανίας. Μεταξύ των διεκδικήσεών τους βρίσκουμε: την κατάργηση του ακρωτηριασμού του ενός χεριού σε περίπτωση μη πληρωμής των χρεών και την κήρυξη μορατόριου (δικαιοστάσιο, χρεοστάσιο) για τα μη εξυπηρετούμενα χρέη (12). Απαιτούσαν επίσης μια θέση στην κυβέρνηση και την αύξηση των φόρων που επιβάλλονταν στους πλούσιους. Παρόμοια γεγονότα εξελίχθηκαν την ίδια εποχή στην Φλάνδρα, στην Βαλλονία, στην Γαλλία, στην Αγγλία…
Η απόρριψη των χρεών στην καρδιά των μαζικών ξεσηκωμών των αγροτών του γερμανικού κόσμου τον 15ο και 16ο αιώνα
1491036068.gif)
Thomas Münzer
Σε ένα ανώνυμο κείμενο που κυκλοφόρησε στην Γερμανία από το 1521, μπορούσε κανείς να διαβάσει αυτόν τον διάλογο μεταξύ ενός χωρικού κι ενός αξιωματούχου που περιγράφει καλά την χρήση του χρέους για την απογύμνωση του εργαζόμενου από το εργαλείο του ή την γη του:
Χωρικός: Τι με φέρνει εδώ; Ε, λοιπόν, θα ήθελα να μάθω πώς περνάτε τον χρόνο σας.
Αξιωματούχος: Πώς θα έπρεπε να τον περνώ; Είμαι εδώ, κάθομαι και μετρώ τα χρήματά μου, δεν το βλέπεις;
Χωρικός: Πείτε μου, Κύριε, ποιος σας έδωσε τόσα χρήματα ώστε να περνάτε τον χρόνο σας να τα μετράτε;
Αξιωματούχος: Θέλεις να μάθεις ποιος μου έδωσε τόσα χρήματα; Θα σου πω. Ένας χωρικός που έρχεται στην πόρτα μου να μου ζητήσει να του δανείσω 10 ή 20 φλορίνια. Ρωτώ να μάθω αν κατέχει ένα κομμάτι καλής γης. Λέει: «Ναι, Κύριε, έχω ένα καλό λιβάδι και ένα εξαιρετικό χωράφι που, μαζί, αξίζουν μια κατοστή φλορίνια». Απαντώ: «Τέλεια! Βάλε ενέχυρο το λιβάδι και το χωράφι σου και, αν δεσμεύεσαι να πληρώνεις ένα φλορίνι τόκο τον χρόνο, μπορείς να έχεις το δάνειό σου των 20 φλορινιών". Χαρούμενος ακούγοντας τέτοια καλά νέα, ο χωρικό απαντά: «Σας δίνω το λόγο μου με όλη μου την καλή διάθεση». «Πρέπει όμως να σε προειδοποιήσω», προσθέτω τότε, «πως αν φτάσεις να μην πληρώνεις στον χρόνο που πρέπει, θα πάρω την γη σου και θα την κάνω ιδιοκτησία μου». Κι αυτό δεν ανησυχεί τον χωρικό, δεσμεύει το βοσκοτόπι του και το χωράφι του εναντί μου. Του δανείζω τα χρήματα και πληρώνει σωστά τους τόκους για ένα ή δυο χρόνια. Μετά, έρχεται μια κακή σοδειά και, σύντομα, είναι εκπρόθεσμος. Του κατάσχω την γη του, του κάνω έξωση, και το χωράφι και το λιβάδι του είναι δικά μου. Και το κάνω αυτό, όχι μόνο με τους αγρότες, αλλά και με τους τεχνίτες (16).
Ιδού, με μερικές απλές λέξεις, η διαδικασία απογύμνωσης από την ιδιοκτησία τους στην οποία προσπάθησαν να αντιταχθούν οι αγρότες κι οι τεχνίτες στην Γερμανία και αλλού.
Κατά την κατάκτηση της Αμερικής, η επιβολή της ευρωπαϊκής κυριαρχίας συνδυάστηκε με την υποδούλωση λόγω χρέους των ιθαγενών πληθυσμών (17). Η μορφή που πήρε: η πεονία. Το λεξικό Littré όριζε τον 19ο αιώνα την πεονία με τον ακόλουθο τρόπο: «Λέγεται, στο Μεξικό, για ένα είδος δουλείας που επιβλήθηκε στους ιθαγενείς και που είναι αποτέλεσμα του γεγονότος ότι οι ιδιοκτήτες μπορούν να τους κρατήσουν και να τους αναγκάζουν να εργαστούν δωρεάν προς εξόφληση χρεών που οι εργαζόμενοι αυτού σύναψαν επί των ιδιοκτησιών τους» (« Se dit, au Mexique, d’une sorte d’esclavage imposé aux indigènes, et qui résulte de ce que les propriétaires peuvent les retenir et les obliger à travailler gratuitement pour l’acquit de dettes que ces travailleurs ont contractées sur les propriétés. ») Η πεονία είναι το σύστημα μέσω του οποίου οι πέονες δένονται με την ιδιοκτησία γης με διάφορους τρόπους, εκ των οποίων το κληρονομικό χρέος. Η πεονία καταργήθηκε στο Μεξικό μόλις το 1910, κατά την διάρκεια της επανάστασης.
1491036060.gif)
Πέονες στην περιοχή της Ρασκόν, Μεξικό (φωτογραφία χωρίς ημερομηνία)
Τέλος 1ου μέρους
Σημειώσεις
|1| Την εποχή εκείνη, το Κράτος δεν δανείζεται. Ούτε δανείζονταν το Κράτος στην Αρχαία Αϊγυπτο, στην Ελλάδα και στην Ρώμη της αρχαιότητας, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στην περίπτωση της Ρώμης. Στην Ευρώπη, τα Κράτη άρχισαν να δανείζονται συστηματικά μόνον από τον 13ο – 14ο αιώνα. Έκτοτε, δεν σταμάτησαν.
|2| Michael Hudson, The Lost Tradition of Biblical Debt Cancellations, 1993, 87 σελίδες ; The Archaeology of Money, 2004. Βλ. επίσης: David Graeber, Debt : The First 5000 Years, Melvillehouse, New York, 2011, 542 p. Dette : 5 000 ans d’histoire (Χρέος: 5000 χρόνια ιστορίας), Les Liens qui Libèrent, Paris, 2013. Βλ. Éric Toussaint, La longue tradition des annulations de dettes en Mésopotamie et en Égypte du 3e au 1er millénaire av. J-C
|3| Η Τοράχ (εβραϊκός θρησκευτικός νόμος) είναι η συλλογή που αποτελούν τα πέντε πρώτα βιβλία της Βίβλου: Γένεσις, Έξοδος, Λευτικόν, Αριθμοί και Δευτερονόμιο.
|4| Βλ. Isabelle Ponet, La remise des dettes au pays de Canaan au premier millénaire avant notre ère. Στο Λευιτικόν, βρίσκει κανείς όχι μόνο την απαίτηση της διαγραφής των χρεών, αλλά και αυτήν της απελευθέρωσης των δούλων λόγω χρέους και όλης της οικογένειάς τους, καθώς και την επιστροφή των χωραφιών και της κατοικίας τους. Αλλά, προσοχή, αυτό ισχύει μόνο για την κοινότητα του Ισραήλ, όχι για τους άλλους λαούς.
|5| Michael Hudson, The Lost Tradition of Biblical Debt Cancellations, σελ. 27.
|6| Βλ. David Graeber, op.cit.
|7| Τάκιτος, Χρονικά, 6.16.1, αναφορά από Andreau, Endettement privé et abolition des dettes dans la Rome antique.
|8| Βλ. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Βιβλίο 3, κεφάλαιο 19, Παρατηρήσεις σχετικά με την προκαπιταλιστική τοκογλυφία. Βλ. επίσης Ernest Mandel, Traité d’économie marxiste, τόμος 1, κεφάλαιο 4, το απόσπασμα με τίτλο “Le capital usurier” (το τοκογλυφικό κεφάλαιο).
|9| Ο Ραββίνος Hillel είχε εκδώσει απόφαση σύμφωνα με την οποία οι Εβραίοι έπρεπε να προσθέτουν στα συμβόλαια μεταξύ τους μια ρήτρα βάσει της οποίας παραιτούνταν από την εφαρμογή της Τοράχ και του Ταλμούδ που θεσμοθετούν την περιοδική διαγραφή χρεών. Εξάλλου, η ιουδαϊκή θρησκεία επέτρεπε τα έντοκα δάνεια προς μη εβραίους.
|10| Silvia Federici, στο βιβλίο της, Caliban et la Sorcière, σελ. 57, δείχνει πώς η εξέλιξη αυτή επηρέασε ακόμη πιο αρνητικά τις γυναίκες του λαού. Βλ. Silvia Federici, Caliban et la Sorcière, Entremonde, Genève-Paris, 2014, 459 σ.
|11| Patrick Boucheron, Conjurer la peur, Seuil, Παρίσι, 2013, σσ. 213-215.
|12| Βλ. Silvia Federici, p. 91 et 97. Voir également Patrick Boucheron, σ. 189.
|13| Βλ. Φρήντριχ Έγκελς (1850), La guerre des paysans en Allemagne (Ο πόλεμος τωνχωρικών στην Γερμανία), Éd. Sociales, Paris, 1974. Βλ. επίσης David Graeber, op. cit., σσ. 390-395.
|14| Βλ. Φρήντριχ Έγκελς (1850), La guerre des paysans en Allemagne (Ο πόλεμος τωνχωρικών στην Γερμανία), σ. 92.
|15| Μαρτίνος Λούθηρος. 1524. “Du commerce et de l’usure” (Περί εμπορίου και τοκογλυφίας), in Œuvres, tome 1, Gallimard (La Pléiade), Παρίσι, 1999, σ. 386.
|16| Αναφορά από Silvia Federici, Caliban et la Sorcière, σ. 152 σύμφωνα με τον G. Strauss (éd.), Manifestations of Discontent on the Eve of the Reformation, Bloomington, Indiana University Press, 1971, σσ. 110-111)
|17| Ο Πάπας Νικόλαος 5ος είχε επιτρέψει, τον Ιανουάριο του 1455, την διαρκή υποδούλωση των πληθυσμών που θεωρούνταν εχθροί του Χριστού. Αυτό αποτέλεσε αιτιολογία, μεταξύ άλλων, της υποδούλωσης των Αφρικανών την εποχή εκείνη (ιδιαίτερα στις φυτείες που είχαν δημιουργήσει οι Πορτογάλοι στη Μαδέρα) και, στην συνέχεια, επέτρεψε στους ευρωπαίους κονκισταδόρες να πράξουν το ίδιο στον Νέο Κόσμο. Ιδού ένα απόσπασμα της βούλας του Romanus Pontifex (Ποντίφικα της Ρώμης): «Εμείς, λαμβάνοντας υπόψη την απαραίτητη συζήτηση σχετικά με καθένα από τα θέματα που αναφέρονται, και δεδομένου ότι, προηγουμένως, επετράπη στον βασιλέα Αλφόνσο της Πορτογαλίας μέσω άλλων επιστολών, μεταξύ άλλων, η πλήρης ικανότητα έναντι οιωνδήποτε Σαρακηνών και ειδωλολατρών και άλλων εχθρών του Χριστού, όπου και αν βρίσκονται, και έναντι των βασιλείων, δουκάτων, πριγκιπάτων, ιδιοκτησιών, κινητών και ακίνητων περιουσιακών στοιχείων αυτοί κατέχουν, να τους καταλάβουν, να τους αντιμάχονται, να τους νικούν και να τους υποδουλώνουν και να θέτουν σε διαρκή δουλεία τα μέλη των οικογενειών τους, να πάρει για ίδιόν του όφελος και αυτό των διαδόχων του, να ιδιοποιηθεί και να χρησιμοποιήσει για δική του χρήση και αυτήν των διαδόχων του τα βασίλεια, δουκάτα, κομητείες, πριγκιπάτα, ιδιοκτησίες και άλλα αγαθά που τους ανήκουν... » (υπογράμμιση δική μας).
Εξ άλλου, όπως σχολιάζει ο David Graeber, οι κονκισταδόρες, όπως ο Χερνάν Κορτέζ, είχαν χρεωθεί ως το λαιμό για να χρηματοδοτήσουν τις επιχειρήσεις τους... Κι έτσι, εκμεταλλεύθηκαν και λεηλάτησαν με την μέγιστη βιαιότητα τους πληθυσμούς που κατέλαβαν, για να αποπληρώσουν τα δικά τους χρέη. Βλ. David Graeber, σελ. 385
Ο δανειστής απαιτεί από τον δανειζόμενο να βάλει ως ενέχυρο αυτό που κατέχει. Πρόκειται, για παράδειγμα, για την γη που κατέχει και καλλιεργεί ο χωρικός, ή για τα εργαλεία δουλειάς, αν πρόκειται για τεχνίτη. Η αποπληρωμή του δανείου γίνεται σε είδος ή σε χρήμα.
Καθώς το επιτόκιο είναι υψηλό, για να αποπληρώσει το δάνειο, ο δανειζόμενος αναγκάζεται να μεταβιβάσει στον δανειστή ένα μεγάλο τμήμα του προϊόντος της εργασίας του και φτωχαίνει. Αν βρεθεί σε αδυναμία πληρωμής, ο δανειστής του αφαιρεί το περιουσιακό στοιχείο που έβαλε ως ενέχυρο. Σε ορισμένες κοινωνίες, αυτό μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια της ελευθερίας του οφειλέτη και/ή μελών της οικογένειάς του. Είναι η δουλεία λόγω χρέους. Στις ΗΠΑ και σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, η μη εξυπηρέτηση δανείου μπορούσε να τιμωρηθεί εκ του νόμου με σωματικούς ακρωτηριασμούς, έως την αρχή του 19ου αιώνα. Έως σήμερα, η μη αποπληρωμή χρεών τιμωρείται με ποινές φυλάκισης, είτε στην Ευρώπη είτε αλλού.
Το ιδιωτικό χρέος κατά τις διάφορες ιστορικές εποχές
Εδώ και 5000 χρόνια, το ιδιωτικό χρέος παίζει κεντρικό ρόλο στις κοινωνικές σχέσεις. Η μάχη μεταξύ πλούσιων και φτωχών, εκμεταλλευτών και εκμεταλλευόμενων, συχνά έλαβε την μορφή σύγκρουσης μεταξύ πιστωτών και οφειλετών. Με αξιοσημείωτη σταθερότητα, λαϊκοί ξεσηκωμοί ξεκίνησαν με τον ίδιο τρόπο: με την τελετουργική καταστροφή των τεκμηρίων που αφορούσαν το χρέος (πινακίδες, πάπυροι, περγαμηνές, λογιστικά βιβλία, φορολογικά κατάστιχα,…).
Η νέα διεθνής κρίση που ξεκίνησε το 2007 έριξε άπλετο φως στην απατηλή συμπεριφορά των τραπεζών. Μετά από τις μαζικές εξώσεις από κατοικίες που ακολούθησαν στις ΗΠΑ, στην Ισπανία και αλλού, όλο και περισσότεροι άνθρωποι αμφισβητούν τα χρέη σε χώρες όπου συνήθως η υποχρέωση της αποπληρωμής χρέους δεν αμφισβητούνταν. Η Ada Colau, που εκλέχθηκε δήμαρχος της Βαρκελώνης το 2015, συγκέντρωσε γύρω της, από το 2012, σημαντική λαϊκή υποστήριξη συμμετέχοντας ενεργά στην πλατφόρμα κατά των εξώσεων από κατοικίες που διενεργούσαν οι τράπεζες κατά οικογενειών που δεν ήταν σε θέση να συνεχίσουν να αποπληρώνουν τα ενυπόθηκα δάνειά τους. Μερικά χρόνια νωρίτερα, δεν μπορούσε κανείς να φανταστεί ότι μια γυναίκα ή ένας άντρας θα εκλέγονταν σε υψηλά αξιώματα αφού είχε οργανώσει παράνομες καταλήψεις τραπεζών για να υπερασπιστεί οικογένειες που είχαν αναστείλει την αποπληρωμή ενός χρέους. Σε ολόκληρο τον πλανήτη, κοινωνικά κινήματα αμφισβητούν την αποπληρωμή των ιδιωτικών αθέμιτων χρεών, είτε είναι ενυπόθηκα είτε φοιτητικά, είτε οι απαιτήσεις προέρχονται από μεγάλες ιδιωτικές τράπεζες είτε από παρόχους μικροπιστώσεων.
Παραθέτουμε, σε αδρές γραμμές, μερικές ιστορικές φάσεις του «συστήματος ιδιωτικού χρέους» στην Εγγύς Ανατολή, στην Ευρώπη και σε μέρη του κόσμου που κατέλαβαν ευρωπαϊκές δυνάμεις. Θα έπρεπε να συμπληρώσουμε με όσα συνέβησαν σε Ασία, Αφρική, στις προ-αποικιακές Αμερικές, αλλά η εικόνα που αναδύεται εδώ είναι ήδη αρκούντως εύγλωττη.
Οι γενικές διαγραφές χρέους επεκτάθηκαν σε περίοδο 1000 ετών, στην Μεσοποταμία
Ο κώδικας του Χαμουραμπί, που βρίσκεται στο μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι
Σε εποχές κακής σοδειάς, η αδυναμία στην οποία περιέρχονταν οι χωρικοί ως προς την αποπληρωμή των χρεών που είχαν συνάψει έναντι του Κράτους (μη καταβληθέντες φόροι σε είδος) ή έναντι υψηλόβαθμων υπαλλήλων και αξιωματούχων του καθεστώτος κατέληγε συνήθως στην κατάσχεση της γης τους και στη δουλεία τους. Μέλη των οικογενειών τους περιέρχονταν επίσης σε κατάσταση δουλείας λόγω χρέους. Για να απαντήσει στην λαϊκή δυσαρέσκεια, το καθεστώς διέγραφε περιοδικά τα ιδιωτικά χρέη και αποκαθιστούσε τα δικαιώματα των χωρικών (1). Οι διαγραφές χρεών γίνονταν ευκαιρία μεγάλων εορτασμών κατά την διάρκεια των οποίων καταστρέφονταν οι πινακίδες από άργιλο πάνω στις οποίες ήταν καταγεγραμμένα τα χρέη.
Μεταξύ 2400 και 1400 π.Χ., στην Μεσοποταμία, έλαβαν χώρα μια τριανταριά γενικευμένες διαγραφές ιδιωτικών χρεών (2).
Ένα από τα διατάγματα διαγραφής ορίζει ότι οι επίσημοι πιστωτές και οι φοροσυλλέκτες που είχαν προχωρήσει σε έξωση των χωρικών έπρεπε να τους αποζημιώσουν. Αν ένας πιστωτής είχε προσποριστεί ένα περιουσιακό στοιχείο ασκώντας πίεση, έπρεπε να το επιστρέψει και/ή να καταβάλλει το πλήρες αντίτιμό του, αλλιώς αντιμετώπιζε την ποινή του θανάτου. Μετά το 1400 π.Χ., δεν έχει βρεθεί καμιά πράξη διαγραφής χρέους στην Μεσοποταμία. Οι ανισότητες είχαν ενισχυθεί και αναπτυχθεί σημαντικά. Μεγάλοι ιδιώτες ιδιοκτήτες είχαν καταλάβει τη γη, η δουλεία για χρέος είχε ριζώσει. Παρά ταύτα, κατά την διάρκεια των επόμενων αιώνων έχουμε μαρτυρίες περί βίαιων κοινωνικών αγώνων μεταξύ πιστωτών και οφειλετών.
Η στήλη της Ροζέτας επιβεβαιώνει την παράδοση των διαγραφών χρεών
Από τον 8ο αιώνα π. Χ., βρίσκουμε στην Αίγυπτο διακηρύξεις διαγραφής χρεών και απελευθέρωσης δούλων λόγω χρέους. Ένα από τα βασικά κίνητρα των διαγραφών χρεών ήταν ότι ο Φαραώ ήθελε να έχει στη διάθεσή του αγροτική τάξη ικανή να παράγει αρκετή και διαθέσιμη τροφή για να συμμετέχουν σε στρατιωτικές εκστρατείες. Για τους δυο αυτούς λόγους, έπρεπε να αποφεύγεται η έξωση των αγροτών από την γη τους με πρωτοβουλία των πιστωτών.
Σε μιαν άλλη περιοχή διαπιστώνουμε ότι οι Ασσύριοι αυτοκράτορες της 1ης χιλιετίας π. Χ. υιοθέτησαν την παράδοση της διαγραφής των χρεών. Το ίδιο συνέβη και στην Ιερουσαλήμ, τον 5ο αιώνα π. Χ. Απόδειξη: το 432 π. Χ., ο Νεεμίας, προφανώς υπό την επίδραση της παλαιάς παράδοσης της Μεσοποταμίας, κηρύσσει την διαγραφή των χρεών των Εβραίων που ήταν χρεωμένοι έναντι των πλούσιων συμπατριωτών τους. Την εποχή εκείνη είναι που ολοκληρώθηκε η Τοράχ (3). Η παράδοση των γενικευμένων διαγραφών χρεών αποτελεί μέρος της εβραϊκής θρησκείας και των πρώτων κειμένων του χριστιανισμού, μέσω του Δευτερονομίου που διακηρύσσει την υποχρέωση της διαγραφής των χρεών κάθε επτά χρόνια και του Λευιτικού που την απαιτεί σε κάθε ιωβηλαίο, δηλαδή, κάθε 50 χρόνια (4).
Κατά την διάρκεια των αιώνων, πολλοί σχολιαστές των αρχαίων κειμένων, αρχής γενομένης από τις θρησκευτικές αρχές, που είναι με το μέρος των κυρίαρχων τάξεων, δήλωσαν ότι οι επιταγές αυτές δεν είχαν παρά ηθική αξία ή ότι αποτελούσαν ευσεβείς πόθους. Όμως, οι ιστορικές έρευνες των δυο τελευταίων αιώνων αποδεικνύουν πως οι επιταγές αυτές αντιστοιχούν σε επιβεβαιωμένες πρακτικές.
Όταν οι προνομιούχες τάξεις κατάφεραν οριστικά να επιβάλουν τα συμφέροντά τους, οι διαγραφές δεν λάμβαναν πλέον χώρα αλλά η παράδοση της διαγραφής παρέμεινε γραμμένη στα ιδρυτικά κείμενα του ιουδαϊσμού και του χριστιανισμού. Αγώνες για τη διαγραφή των ιδιωτικών χρεών σημάδεψαν την ιστορία της Εγγύς Ανατολής και της Μεσογείου έως το πρώτο μισό της πρώτης χιλιετίας της χριστιανικής εποχής.
Στο «Πάτερ ημών», την πιο γνωστή προσευχή του Ιησού, αντί για την σημερινή μετάφραση «Πάτερ ημών, άφες ημίν τας αμαρτίας ημών ως και ημείς αφίεμεν τοις ωφειλέταις ημών" το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο του Ματθαίου (κεφ. 6, στ. 12) λέει: «Πάτερ ημών, άφες τας ωφειλάς ημών ως αφίεμεν τοις ωφειλέταις ημών». Εξάλλου, στα γερμανικά και στα ολλανδικά, η λέξη «Schuld» εκφράζει την αμαρτία και το χρέος. Αλληλούια, ο όρος αυτός που σημαίνει την χαρά και χρησιμοποιείται στην ιουδαϊκή και χριστιανική θρησκεία, προέρχεται από την καθομιλουμένη της Βαβυλώνας της 2ης χιλιετίας π.Χ. και σήμαινε την απελευθέρωση των δούλων από χρέος (5).
Χάρτης που δείχνει τις χώρες, πολιτείες, πόλεις και άλλες τοποθεσίες που αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη (σε Ελλάδα, Ιταλία και Μεσοποταμία, Άγιους Τόπους) - Edward Wells, 1700
1491036075.gif)
Σόλων
Ελλάδα: Στην Ελλάδα, από τον 6ο αιώνα π.Χ., διεξάγονται πολύ σημαντικοί αγώνες κατά της δουλείας λόγω χρέους και για τη διαγραφή των ιδιωτικών χρεών του λαού. Ο Αριστοτέλης γράφει στην Αθηναίων Πολιτεία: «Οι φτωχοί με τις γυναίκες και τα παιδιά τους έγιναν οι δούλοι των πλούσιων.». Αναπτύχθηκαν κοινωνικοί και πολιτικοί αγώνες που κατέληξαν σε νομικές διατάξεις που απαγόρευαν την δουλεία λόγω χρέους. Σε αυτές συγκαταλέγονται ειδικότερα οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα. Στα Μέγαρα, πόλη γειτονική των Αθηνών, μια ριζοσπαστική φατρία ανέβηκε στην εξουσία. Απαγόρευσε τον δανεισμό με τόκο και το έπραξε αναδρομικά, αναγκάζοντας τους πιστωτές να επιστρέψουν τους τόκους που είχαν εισπράξει (6).
Την ίδια εποχή, οι ελληνικές πόλεις ξεκίνησαν μιαν επεκτατική πολιτική, ιδρύοντας αποικίες από την Κριμαία ως της Μασσαλία, ειδικότερα με τα παιδιά των χρεωμένων φτωχών. Η δουλεία αναπτύχθηκε εκεί έντονα και με τρόπο πιο βίαιο και κατασταλτικό απ’ ό,τι στις κοινωνίες του «Εύφορου Τόξου» (Εγγύς Ανατολή) που προηγήθηκαν.
Ρώμη: Πολυάριθμοι βίαιοι πολιτικοί και κοινωνικοί αγώνες προκλήθηκαν από κρίσεις ιδιωτικού χρέους. Σύμφωνα με τον πρωταρχικό ρωμαϊκό νόμο, ο πιστωτής μπορούσε να εκτελεί τους αφερέγγυους οφειλέτες. Το τέλος του 4ου αιώνα π. Χ. σημαδεύτηκε από έντονη αντίδραση εναντίουν του χρέους. Αν και η δουλεία λόγω χρέους καταργήθηκε για τους ρωμαίους πολίτες, η κατάργηση του δανεισμού με τόκο δεν εφαρμόστηκε για μεγάλο διάστημα. Έντονες κρίσεις ιδιωτικού χρέους ξέσπασαν κατά τους επόμενους αιώνες, τόσο στην ιταλική χερσόνησο όσο και στην υπόλοιπη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο ιστορικός Τάκιτος έγραφε σχετικά με μια κρίση χρέους που συνέβη το 33 μ. Χ, κατά την βασιλεία του Τιβέριου: «Ο δανεισμός με τόκο ήταν ένα κακό βαθιά ριζωμένο στη Ρώμη και πολύ συχνά γινόταν αιτία στασιασμών και έριδων. Έτσι, τον χαλιναγωγούσαν, ακόμη και κατά τους αρχαίους χρόνους..." (7).
Φεουδαρχία: Στην αρχή της φεουδαρχίας, ένα μεγάλο τμήμα των ελεύθερων παραγωγών περιήλθε σε δουλεία διότι οι υπερχρεωμένοι αγρότες δεν ήταν σε θέση να αποπληρώσουν τα χρέη τους. Έτσι συνέβη ειδικότερα κατά την βασιλεία του Καρλομάγνου, στα τέλη του 8ου και στις αρχές του 9ου αιώνα (9).
Η εβραϊκή, η μουσουλμανική και η χριστιανική θρησκεία σε σχέση με τα έντοκα δάνεια: Από το ξεκίνημά της, η μουσουλμανική θρησκεία απαγορεύει τον έντοκο δανεισμό. Η ιουδαϊκή θρησκεία τον απαγορεύει εντός της εβραϊκής κοινότητας, αλλά τροποποίησε αυτήν την θέση, υπό την πίεση των πλουσίων και τον επέτρεψε από τον πρώτο αιώνα της χριστιανικής εποχής. Η χριστιανική θρησκεία τον απαγορεύει ως τον 15ο αιώνα. Οι προτεσταντικές και καθολικές αρχές κατέληξαν να τον προωθήσουν.
Στην Ευρώπη, η προβληματική των ιδιωτικών χρεών οξύνεται και πάλι στα τέλη του Μεσαίωνα
Η προβληματική του ιδιωτικού χρέους οξύνεται και πάλι από τον 13ο και 14ο αιώνα, πριν την νομισματοποίηση των σχέσεων. Πράγματι, οι καταναγκαστικές εργασίες και οι φόροι σε είδος αντικαταστάθηκαν προοδευτικά από χρηματικά ποσά. Κατά συνέπεια, οι αγρότες, οι τεχνίτες, κλπ., πρέπει να χρεωθούν για να πληρώσουν τους φόρους. Καθώς όλο και περισσότεροι αγρότες, τεχνίτες ή εργάτες δεν καταφέρνουν να αποπληρώσουν το χρέος τους, γίνονται θύματα κατασχέσεων, απογυμνώνονται από την περιουσία τους ή/και φυλακίζονται και, συχνά, ακρωτηριάζονται (10).
Το 1339, στη Σιένα της Ιταλίας, η δημοτική αρχή της πόλης ανακοινώνει στο συμβούλιο ότι είναι απαραίτητο να καταργηθεί η φυλάκιση λόγω χρεών. Ειδάλλως θα ήταν απαραίτητο να βάλουν σχεδόν όλους τους πολίτες φυλακή, τόσο πολύ ήταν χρεωμένοι. Δεκαέξι χρόνια αργότερα, το 1355, ο επαναστατημένος λαός της Σιένας βάζει φωτιά στην αίθουσα του δημοτικού συμβουλίου όπου ήταν συγκεντρωμένα τα λογιστικά βιβλία. Στόχος ήταν να εξαφανιστούν τα ίχνη των χρεών που απαιτούσαν από αυτούς και που, στα μάτια τους, ήταν επονείδιστα (11).
Μια άλλη ένδειξη της σημασίας της απόρριψης της εκμετάλλευσης μέσω του χρέους, στο τέλος του 14ου αιώνα, ήταν όταν οι εργατικές τάξεις πήραν για μικρό διάστημα την εξουσία στην Φλωρεντία, υπό την ηγεσία των Ciompi, των ημερομίσθιων εργατών της υφαντουργικής βιομηχανίας. Μεταξύ των διεκδικήσεών τους βρίσκουμε: την κατάργηση του ακρωτηριασμού του ενός χεριού σε περίπτωση μη πληρωμής των χρεών και την κήρυξη μορατόριου (δικαιοστάσιο, χρεοστάσιο) για τα μη εξυπηρετούμενα χρέη (12). Απαιτούσαν επίσης μια θέση στην κυβέρνηση και την αύξηση των φόρων που επιβάλλονταν στους πλούσιους. Παρόμοια γεγονότα εξελίχθηκαν την ίδια εποχή στην Φλάνδρα, στην Βαλλονία, στην Γαλλία, στην Αγγλία…
Η απόρριψη των χρεών στην καρδιά των μαζικών ξεσηκωμών των αγροτών του γερμανικού κόσμου τον 15ο και 16ο αιώνα
Thomas Münzer
Από το 1470 ως το 1525, ένα πλήθος ξεσηκωμών αγροτών από την Αλσατία ως την Αυστρία, περνώντας από τις περισσότερες περιοχές της Γερμανίας, της Βοημίας, της Σλοβενίας, της Ουγγαρίας και της Κροατίας, συνδέονται σε μεγάλο ποσοστό με την απόρριψη των χρεών που απαιτούσαν από τους αγρότες και τους κατοίκους των πόλεων που υπάγονταν στις κυριαρχούμενες κοινωνικές τάξεις. Εκατοντάδες χιλιάδες αγρότες πήραν τα όπλα, κατέστρεψαν εκατοντάδες πύργους και δεκάδες μοναστηριών και μονών. Η καταστολή οδήγησε σε περισσότερους από 100.000 νεκρούς μεταξύ των αγροτών (13). Κατά την διάρκεια μιας εκ των στάσεων, το 1493, οι ξεσηκωμένοι αγρότες απαίτησαν μεταξύ άλλων την εφαρμογή ενός ιωβηλαίου έτους κατά την διάρκεια του οποίου θα διαγράφονταν όλα τα χρέη (14). Ο Thomas Münzer, ένας από τους ηγέτες των ξεσηκωμών των αγροτών, που αποκεφαλίστηκε το 1525 σε ηλικία 28 ετών, καλούσε σε πλήρη εφαρμογή των Ευαγγελίων και, ειδικότερα, στην διαγραφή των χρεών. Ήταν αντίθετος με τον Μαρτίνο Λούθηρο που, αφού ξεκίνησε το 1519-1520 καταγγέλλοντας την τοκογλυφία και την πώληση των συγχωροχαρτιών από την καθολική Εκκλησία, είχε καταλήξει να υπερασπίζεται, από το 1524, τα έντοκα δάνεια και να απαιτεί οι αγρότες και όλοι οι χρεωμένοι να αποπληρώνουν τα χρέη τους. Ο Λούθηρος, σε αντίθεση με τους ξεσηκωμένους αγρότες, ήταν υπέρ «μιας προσωρινής κυβέρνησης αυστηρής και σκληρής που θα επιβάλλει στους κακούς (…) την αποπληρωμή όσων είχαν δανειστεί… Κανείς δεν πρέπει να φαντάζεται ότι ο κόσμος μπορεί να κυβερνηθεί χωρίς να τρέξει το αίμα. Το βαρύ προσωρινό ξίφος δεν μπορεί παρά να είναι κόκκινο και ματωμένο, διότι ο κόσμος θέλει και πρέπει να είναι κακός. Και το ξίφος είναι η ράβδος του Θεού και η εκδίκησή του κατά του κόσμου» (15). Στην σύγκρουση μεταξύ των αγροτών και άλλων συστατικών στοιχείων του λαού (ειδικότερα, της αστικής πλέμπας καθώς και των πιο φτωχοποιημένων ομάδων, των περιπλανώμενων, των ζητιάνων,…) και των τοπικών κυρίαρχων τάξεων, ο Μαρτίνος Λούθηρος είχε επιλέξει την πλευρά του και διακήρυττε ότι οι νόμοι της Παλαιάς Διαθήκης όπως το ιωβηλαίο έτος δεν είχαν πλέον εφαρμογή. Σύμφωνα με τον Λούθηρο, το Ευαγγέλιο περιγράφει μόνον την ιδανική συμπεριφορά. Στην πραγματική ζωή, ένα χρέος πρέπει πάντα να αποπληρώνεται.
Σε ένα ανώνυμο κείμενο που κυκλοφόρησε στην Γερμανία από το 1521, μπορούσε κανείς να διαβάσει αυτόν τον διάλογο μεταξύ ενός χωρικού κι ενός αξιωματούχου που περιγράφει καλά την χρήση του χρέους για την απογύμνωση του εργαζόμενου από το εργαλείο του ή την γη του:
Χωρικός: Τι με φέρνει εδώ; Ε, λοιπόν, θα ήθελα να μάθω πώς περνάτε τον χρόνο σας.
Αξιωματούχος: Πώς θα έπρεπε να τον περνώ; Είμαι εδώ, κάθομαι και μετρώ τα χρήματά μου, δεν το βλέπεις;
Χωρικός: Πείτε μου, Κύριε, ποιος σας έδωσε τόσα χρήματα ώστε να περνάτε τον χρόνο σας να τα μετράτε;
Αξιωματούχος: Θέλεις να μάθεις ποιος μου έδωσε τόσα χρήματα; Θα σου πω. Ένας χωρικός που έρχεται στην πόρτα μου να μου ζητήσει να του δανείσω 10 ή 20 φλορίνια. Ρωτώ να μάθω αν κατέχει ένα κομμάτι καλής γης. Λέει: «Ναι, Κύριε, έχω ένα καλό λιβάδι και ένα εξαιρετικό χωράφι που, μαζί, αξίζουν μια κατοστή φλορίνια». Απαντώ: «Τέλεια! Βάλε ενέχυρο το λιβάδι και το χωράφι σου και, αν δεσμεύεσαι να πληρώνεις ένα φλορίνι τόκο τον χρόνο, μπορείς να έχεις το δάνειό σου των 20 φλορινιών". Χαρούμενος ακούγοντας τέτοια καλά νέα, ο χωρικό απαντά: «Σας δίνω το λόγο μου με όλη μου την καλή διάθεση». «Πρέπει όμως να σε προειδοποιήσω», προσθέτω τότε, «πως αν φτάσεις να μην πληρώνεις στον χρόνο που πρέπει, θα πάρω την γη σου και θα την κάνω ιδιοκτησία μου». Κι αυτό δεν ανησυχεί τον χωρικό, δεσμεύει το βοσκοτόπι του και το χωράφι του εναντί μου. Του δανείζω τα χρήματα και πληρώνει σωστά τους τόκους για ένα ή δυο χρόνια. Μετά, έρχεται μια κακή σοδειά και, σύντομα, είναι εκπρόθεσμος. Του κατάσχω την γη του, του κάνω έξωση, και το χωράφι και το λιβάδι του είναι δικά μου. Και το κάνω αυτό, όχι μόνο με τους αγρότες, αλλά και με τους τεχνίτες (16).
Ιδού, με μερικές απλές λέξεις, η διαδικασία απογύμνωσης από την ιδιοκτησία τους στην οποία προσπάθησαν να αντιταχθούν οι αγρότες κι οι τεχνίτες στην Γερμανία και αλλού.
Η κατάκτηση των Αμερικών και η επιβολή της δουλείας λόγω χρέους μέσω της πεονίας
Κατά την κατάκτηση της Αμερικής, η επιβολή της ευρωπαϊκής κυριαρχίας συνδυάστηκε με την υποδούλωση λόγω χρέους των ιθαγενών πληθυσμών (17). Η μορφή που πήρε: η πεονία. Το λεξικό Littré όριζε τον 19ο αιώνα την πεονία με τον ακόλουθο τρόπο: «Λέγεται, στο Μεξικό, για ένα είδος δουλείας που επιβλήθηκε στους ιθαγενείς και που είναι αποτέλεσμα του γεγονότος ότι οι ιδιοκτήτες μπορούν να τους κρατήσουν και να τους αναγκάζουν να εργαστούν δωρεάν προς εξόφληση χρεών που οι εργαζόμενοι αυτού σύναψαν επί των ιδιοκτησιών τους» (« Se dit, au Mexique, d’une sorte d’esclavage imposé aux indigènes, et qui résulte de ce que les propriétaires peuvent les retenir et les obliger à travailler gratuitement pour l’acquit de dettes que ces travailleurs ont contractées sur les propriétés. ») Η πεονία είναι το σύστημα μέσω του οποίου οι πέονες δένονται με την ιδιοκτησία γης με διάφορους τρόπους, εκ των οποίων το κληρονομικό χρέος. Η πεονία καταργήθηκε στο Μεξικό μόλις το 1910, κατά την διάρκεια της επανάστασης.
Πέονες στην περιοχή της Ρασκόν, Μεξικό (φωτογραφία χωρίς ημερομηνία)
Τέλος 1ου μέρους
Το 2ο μέρος θα αναφέρεται στο ιδιωτικό χρέος κατά την καπιταλιστική εποχή
Σημειώσεις
|1| Την εποχή εκείνη, το Κράτος δεν δανείζεται. Ούτε δανείζονταν το Κράτος στην Αρχαία Αϊγυπτο, στην Ελλάδα και στην Ρώμη της αρχαιότητας, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στην περίπτωση της Ρώμης. Στην Ευρώπη, τα Κράτη άρχισαν να δανείζονται συστηματικά μόνον από τον 13ο – 14ο αιώνα. Έκτοτε, δεν σταμάτησαν.
|2| Michael Hudson, The Lost Tradition of Biblical Debt Cancellations, 1993, 87 σελίδες ; The Archaeology of Money, 2004. Βλ. επίσης: David Graeber, Debt : The First 5000 Years, Melvillehouse, New York, 2011, 542 p. Dette : 5 000 ans d’histoire (Χρέος: 5000 χρόνια ιστορίας), Les Liens qui Libèrent, Paris, 2013. Βλ. Éric Toussaint, La longue tradition des annulations de dettes en Mésopotamie et en Égypte du 3e au 1er millénaire av. J-C
|3| Η Τοράχ (εβραϊκός θρησκευτικός νόμος) είναι η συλλογή που αποτελούν τα πέντε πρώτα βιβλία της Βίβλου: Γένεσις, Έξοδος, Λευτικόν, Αριθμοί και Δευτερονόμιο.
|4| Βλ. Isabelle Ponet, La remise des dettes au pays de Canaan au premier millénaire avant notre ère. Στο Λευιτικόν, βρίσκει κανείς όχι μόνο την απαίτηση της διαγραφής των χρεών, αλλά και αυτήν της απελευθέρωσης των δούλων λόγω χρέους και όλης της οικογένειάς τους, καθώς και την επιστροφή των χωραφιών και της κατοικίας τους. Αλλά, προσοχή, αυτό ισχύει μόνο για την κοινότητα του Ισραήλ, όχι για τους άλλους λαούς.
|5| Michael Hudson, The Lost Tradition of Biblical Debt Cancellations, σελ. 27.
|6| Βλ. David Graeber, op.cit.
|7| Τάκιτος, Χρονικά, 6.16.1, αναφορά από Andreau, Endettement privé et abolition des dettes dans la Rome antique.
|8| Βλ. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Βιβλίο 3, κεφάλαιο 19, Παρατηρήσεις σχετικά με την προκαπιταλιστική τοκογλυφία. Βλ. επίσης Ernest Mandel, Traité d’économie marxiste, τόμος 1, κεφάλαιο 4, το απόσπασμα με τίτλο “Le capital usurier” (το τοκογλυφικό κεφάλαιο).
|9| Ο Ραββίνος Hillel είχε εκδώσει απόφαση σύμφωνα με την οποία οι Εβραίοι έπρεπε να προσθέτουν στα συμβόλαια μεταξύ τους μια ρήτρα βάσει της οποίας παραιτούνταν από την εφαρμογή της Τοράχ και του Ταλμούδ που θεσμοθετούν την περιοδική διαγραφή χρεών. Εξάλλου, η ιουδαϊκή θρησκεία επέτρεπε τα έντοκα δάνεια προς μη εβραίους.
|10| Silvia Federici, στο βιβλίο της, Caliban et la Sorcière, σελ. 57, δείχνει πώς η εξέλιξη αυτή επηρέασε ακόμη πιο αρνητικά τις γυναίκες του λαού. Βλ. Silvia Federici, Caliban et la Sorcière, Entremonde, Genève-Paris, 2014, 459 σ.
|11| Patrick Boucheron, Conjurer la peur, Seuil, Παρίσι, 2013, σσ. 213-215.
|12| Βλ. Silvia Federici, p. 91 et 97. Voir également Patrick Boucheron, σ. 189.
|13| Βλ. Φρήντριχ Έγκελς (1850), La guerre des paysans en Allemagne (Ο πόλεμος τωνχωρικών στην Γερμανία), Éd. Sociales, Paris, 1974. Βλ. επίσης David Graeber, op. cit., σσ. 390-395.
|14| Βλ. Φρήντριχ Έγκελς (1850), La guerre des paysans en Allemagne (Ο πόλεμος τωνχωρικών στην Γερμανία), σ. 92.
|15| Μαρτίνος Λούθηρος. 1524. “Du commerce et de l’usure” (Περί εμπορίου και τοκογλυφίας), in Œuvres, tome 1, Gallimard (La Pléiade), Παρίσι, 1999, σ. 386.
|16| Αναφορά από Silvia Federici, Caliban et la Sorcière, σ. 152 σύμφωνα με τον G. Strauss (éd.), Manifestations of Discontent on the Eve of the Reformation, Bloomington, Indiana University Press, 1971, σσ. 110-111)
|17| Ο Πάπας Νικόλαος 5ος είχε επιτρέψει, τον Ιανουάριο του 1455, την διαρκή υποδούλωση των πληθυσμών που θεωρούνταν εχθροί του Χριστού. Αυτό αποτέλεσε αιτιολογία, μεταξύ άλλων, της υποδούλωσης των Αφρικανών την εποχή εκείνη (ιδιαίτερα στις φυτείες που είχαν δημιουργήσει οι Πορτογάλοι στη Μαδέρα) και, στην συνέχεια, επέτρεψε στους ευρωπαίους κονκισταδόρες να πράξουν το ίδιο στον Νέο Κόσμο. Ιδού ένα απόσπασμα της βούλας του Romanus Pontifex (Ποντίφικα της Ρώμης): «Εμείς, λαμβάνοντας υπόψη την απαραίτητη συζήτηση σχετικά με καθένα από τα θέματα που αναφέρονται, και δεδομένου ότι, προηγουμένως, επετράπη στον βασιλέα Αλφόνσο της Πορτογαλίας μέσω άλλων επιστολών, μεταξύ άλλων, η πλήρης ικανότητα έναντι οιωνδήποτε Σαρακηνών και ειδωλολατρών και άλλων εχθρών του Χριστού, όπου και αν βρίσκονται, και έναντι των βασιλείων, δουκάτων, πριγκιπάτων, ιδιοκτησιών, κινητών και ακίνητων περιουσιακών στοιχείων αυτοί κατέχουν, να τους καταλάβουν, να τους αντιμάχονται, να τους νικούν και να τους υποδουλώνουν και να θέτουν σε διαρκή δουλεία τα μέλη των οικογενειών τους, να πάρει για ίδιόν του όφελος και αυτό των διαδόχων του, να ιδιοποιηθεί και να χρησιμοποιήσει για δική του χρήση και αυτήν των διαδόχων του τα βασίλεια, δουκάτα, κομητείες, πριγκιπάτα, ιδιοκτησίες και άλλα αγαθά που τους ανήκουν... » (υπογράμμιση δική μας).
Εξ άλλου, όπως σχολιάζει ο David Graeber, οι κονκισταδόρες, όπως ο Χερνάν Κορτέζ, είχαν χρεωθεί ως το λαιμό για να χρηματοδοτήσουν τις επιχειρήσεις τους... Κι έτσι, εκμεταλλεύθηκαν και λεηλάτησαν με την μέγιστη βιαιότητα τους πληθυσμούς που κατέλαβαν, για να αποπληρώσουν τα δικά τους χρέη. Βλ. David Graeber, σελ. 385
